حجت‌الاسلام مؤدب با تأکید بر اینکه آیه ۱۰۰ سوره توبه را باید از آیات ولایت دانست بیان کرد:
در این آیه اولاً پس از وصف بهشت، «مِن» نیامده و ثانیا رضایت الهی بر بهشت مقدم شده است که این دو قرینه نشان می‌دهد این بهشت خاص مخصوص افراد ممتاز بوده و بر اساس دیگر آیات قرآن، برخی روایات و همچنین نظر تفسیری برخی مفسرین، باید مصداق آیه را ائمه(ع) دانست.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا مؤدب، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم، شب گذشته، ۸ اردیبهشت‌ماه، در سلسله نشست‌های تفسیر موضوعی و معارفی قرآن که به همت مؤسسه بین‌المللی حکمت برگزار می‌شود، با موضوع «تحلیل تفسیری پیشگامان در اسلام در آیه ۱۰۰ سوره توبه با تأکید بر اختلاف قرائات» به ایراد سخن پرداخت که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛
این آیه شریفه: «وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»، از پیشگامان در اسلام، یعنی مهاجرین و انصار یاد می‌کند. در ادامه نیز می‌گوید خدا از آنها و آنها از خدا راضی است و خدا برای آنها بهشتی فراهم کرده است. اولین ملاحظه در مورد این آیه، این است که این آیه در نوع خود که توصیف بهشت باشد، بی‌نظیر است. تمام آیاتی که بهشت را توصیف می‌کنند، بعد از «تَجری»، «مِن» را دارند و فقط یک آیه در قرآن است که تعبیر «مِن» را پس از عبارت «تَجری» ندارد و بعد از «تَجری»، «تحتها الانهار» آمده است. اگر «مِن» باشد؛ یعنی بهشت هست و از کنار آن آب جاری است، اما اگر «مِن» نباشد؛ یعنی گویا تمام این بهشت روی آب است. خداوند بیست و هشت مرتبه «جنات تجری» را دارد که فقط یکبار است که پس از آن «مِن» وجود ندارد.
اولین مورد آن سوره آل عمران، آیه ۱۵ است که می‌فرماید: «قُلْ أَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ». همچنین در آیه دیگری می‌فرماید: «أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ». در آیه ۱۹۵ نیز همین عبارت آمده است. در سوره‌های زیادی این عبارت را داریم و حتی در آیه ۷۲ سوره توبه داریم که فرمود: «وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»، اما در آیه شریفه محل بحث ما این چنین است که پس از تجری، حرف «مِن» را ندارد.
چرا بهشت در آیه ۱۰۰ سوره توبه برای برخی افراد ممتاز است؟
برخی گفته‌اند در اینجا نیز مانند نمونه‌های دیگر بوده و بنابر نقلی، قرائتش با «مِن» است، اما قرائت معروف و مشهور بدون «مِن» است و با همین عبارت آمده است. قرائت‌های شاذ از نظر عالمان شیعه اعتباری ندارند و قرآن براساس قرائت رایج که حفص از عاصم است و به امام علی(ع) می‌رسد درست است و در تفسیر باید بر آن اساس، عبارات را معنا کنیم. بنابراین مفسرین دقت کرده‌اند که این آیه شریفه از چه کسانی یاد می‌کند که بهشتِ آنها، ممتاز از بهشت دیگران است و این تعبیر خداوند، تعبیر حکیمانه‌ای است و این بهشت، بهشت ممتازی برای افراد ممتاز است و ابتدای آیه انسان‌های بسیار برجسته را باید توصیف کند.
نکته دیگر این است که در این آیه شریفه، از مقام رضایت یاد می‌کند؛ یعنی این گروه پیشگامان اسلام این ویژگی را دارند که خدا از آنها و آنها از خدا راضی هستند. اما نکته مهم این آیه مسئله رضایت است که بر بهشت مقدم شده است. چون در آیات دیگر داریم که خدا از کسانی یاد می‌کند که رضایت طرفینی بین آنها هست، اما پس از توصیف بهشت از مسئله رضایت سخن می‌گوید. خدا در آیه ۱۱۹ سوره مائده این تعبیر رضایت‌مندی را دارد، اما مؤخر از بهشت آمده است و خدا می‌فرماید: «قَالَ اللَّهُ هَذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ». آیه دومی که این چنین است، در سوره مجادله آمده است. خداوند می‌فرماید: «لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ». اما در سوره توبه نیز این مورد کم‌نظیر است که مقام رضایت بر بهشت مقدم شده است.
آیه ۱۰۰ سوره توبه آیه ولایت است
با این دو ویژگی مهم که در این آیه است، باید آیه در مورد افراد ویژه‌ای باشد و اینکه این افراد تعدادی از صحابه و یا انصار و یا پیشتازان اسلام باشند، صحیح نیست. چون آنها مقامشان مقام عصمت نبوده و به نظر می‌رسد آیه از کسانی یاد می‌کند که معصوم هستند. این آیه شریفه از نظر برخی می‌تواند مصداقش فقط ائمه(ع) باشند؛ یعنی از مهاجرین، حضرت امیر(ع) و حضرت زهرا(س)، از انصار حسنین(ع) و کسانی که تابع آنها هستند نیز دیگر ائمه(ع) باشند. این ویژگی‌ها نشان می‌دهد این آیه می‌تواند از آیات ولایت باشد.
علامه طباطبایی در تفسیر آیه که وارد می‌شوند، پس از اینکه نقل قول‌های معروف را دارند که برخی از مفسرین چه احتمال‌هایی داده‌اند، در جلد ۹ صفحه ۳۷۶ مطلبی دارند و آن اینکه «اما رضای تعالی از اوصاف فعل است و نه اوصاف ذات، چون ذات خدا در معرض تغییر و تبدل نیست. با توجه به سیاق آیه، مراد از این رضایت، رضایتی است که پس از آن تغییری نیست و این رضایت باید شامل حال کسانی باشد که بهترین امت هستند». برخی استفاده کرده‌اند، اخیار امت فقط ائمه(ع) هستند.
نکته دیگر این است که این آیه شریفه را با سوره واقعه مقایسه کرده‌اند و وزان سوره واقعه را با این سوره مقایسه کرده‌اند. چنان که در سوره واقعه نیز تعبیر سابقون را داریم. آنجا خداوند انسان‌ها را تقسیم‌بندی می‌کند؛ گروه اول اصحاب میمنه هستند، در ادامه می‌گوید: «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ». برخی خواسته‌اند بگویند آیه ۱۰۰ سوره توبه در سوره واقعه تفصیل یافته و «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ» نیز به ائمه(ع) تفسیر شده‌اند. براساس تفسیر قرآن به قرآن، این مطالعه نشان می‌دهد چنانکه در آنجا مراد از سابقون، ائمه(ع) هستند، به نظر می‌رسد آیه ۱۰۰ سوره توبه نیز نمی‌تواند صحابه را شامل شود، به خصوص که نام برخی خلفا را نیز ذکر کرده‌اند.
روایات در تطبیق ائمه(ع) به آیه محل بحث
اگر به تفاسیر روایی نیز مراجعه کنیم، به همین نتیجه می‌رسیم. در تفسیر البرهان که از تفاسیر روایی بسیار معتبر است، در تعدادی از روایات، سابقون به ائمه(ع) بازگشت پیدا کرده‌اند. برای نمونه رسول خدا(ص) خود را مصداق سابقون می‌داند. این نشان می‌دهد سابقون افرادی در سطح خود پیامبر(ص) هستند. یا در روایت دیگری آمده است که ابن عباس از رسول خدا(ص) در مورد این آیه سوره واقعه پرسش کرد، حضرت رسول(ص)، به امیرالمومنین(ع) تطبیق داده است و در روایت بعدی که مرحوم کلینی نقل می‌کند، از امام صادق(ع) دارد که به جابر می‌گوید ای جابر، خداوند مردم را به سه گروه تقسیم کرده است و سابقون در سوره واقعه افراد خاصی از خلق هستند و اینها پیامبران هستند. همچنین مراد فقط سابقون در زمان نیست، منظور سبقت معنوی است که در اسلام حضرت امیر(ع) و بعد ائمه(ع) دیگر هستند.
بنابراین نباید سابقون را غیرمعصوم بدانیم. حتی در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که سابقون رسولان الهی هستند و اولین کسی که وارد آنها شده، حضرت رسول(ص) و امیرالمومنین(ع) هستند و بعد می‌گویند امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و ۹ نفر از معصومین از سابقون هستند. مرحوم طبرسی در مجمع‌البیان نیز این گزارش را دارند و در سوره واقعه می‌گویند مراد از سابقون، پیشتازانی هستند که در پیروی انبیا(ع) قرار دارند.
علت اینکه اینجا از سابقون هم به صورت جمع یاد کرده، این است که مقصود یک نفر نیست؛ چون در گروهی از روایات فقط به حضرت امیر(ع) اشاره کرده‌اند، اما تعبیر جمع نشان می‌دهد آیه دارد از گروهی یاد می‌کند. نکته دیگر این است که در این آیه شریفه که می‌گوید «مِن المهاجرین»، بحث شده که نوع «مِن» چیست. نکته دیگر در باب «واو» در «و الانصار» است که برخی‌ها آن را عاطفه گرفته‌اند، اما عده‌ای خواسته‌اند «واو» را استیناف بگیرند و بگویند مراد همه انصار هستند، اما با ظاهر آیه سازگاری ندارد. برخی در این آیه شریفه حتی «واو» را نخوانده‌اند و در روایات اهل سنت آمده که خلیفه دوم بدون «واو» آیه را می‌خوانده و می‌خواسته بگوید رضوان الهی فقط شامل حال مهاجرین است و انصار از آن سهمی ندارند که روایت قابل قبولی نیست.
در خصوص تقدیم رضایت، معمولا مفسرین بی‌توجه بوده‌اند، ولی وقتی که انسان با اسباب و اسرار تقدیم‌ها و تاخیرها بیشتر آشنا شود و تأمل کند که حتماً هر تقدیم و تأخیری از نظر چینش کلمات دارای حکمت است، می‌بیند اینجا نیز از افراد خاصی یاد می‌کند. تقدم رضایت بر بهشت، از یک رضایت ویژه‌ای یاد می‌کند که سبب‌شده بهشت نیز برای آنها یاد شده باشد.
چینش کلمات و عبارات در این آیه حکایت از این دارد که آیه مخصوص افرادی است که این افراد از جایگاه و رتبه بالایی برخوردار هستند و تفسیرهای رایجی که در مورد این آیه شده که در شأن نزول آیات دیده شده، نمی‌تواند دقیق باشد. گرچه در تعدادی از آنها از امام علی(ع) یاد شده و این مصداق حتماً در این آیه شریفه هست، در برخی روایات از برخی صحابه یاد کرده‌اند که مشمول آیه نخواهند بود، بلکه این آیه سوره توبه از یک گروه ممتاز یاد می‌کند.
