همایش ملی ابن فارس کرسفی لغت شناس برجسته زبان عربی و از مفاخر تاریخی (قرن چهارم هجری قمری) کشور و استان زنجان امروز چهارشنبه 11 مهر ماه با حضور دکتر احمدرضا خضری مشاور وزیر و مدیرکل حوزه وزارتی و روابط عمومی وزارت علوم، آیت الله علی خاتمی نماینده ولی فقیه در استان زنجان و امام جمعه شهر زنجان و دکتر جلال بازرگان رئیس دانشگاه زنجان در سالن همایش های بین المللی غدیر دانشگاه زنجان آغاز گردید و پنج شنبه 12 مهرماه در زادگاه وی شهر کرسف بپیگیری خواهد شد.
دراین همایش که با سخنرانی دکتر جلال بازرگان رئیس دانشگاه زنجان و رئیس همایش شروع شد بازرگان ضمن خیر مقدم به میهمانان و مدعوین این همایش، به معرفی استان زنجان و دانشگاه زنجان پرداخت و از سبقه و پتانسیل بالای استان در زمینه های علمی و پژوهشی برای حاضرین گفت و این همایش را یکی از راه های معرفی و شناخت مفاخر علمی استان نام برد.
در ادامه از آیت الله علی خاتمی نماینده ولی فقیه در استان زنجان و امام جمعه شهر زنجان دعوت شد تا برای حاضرین سخنرانی نمایند که ایشان با نام بردن از دانشمندان و مفاخر علمی استان زنجان بویژه احمد ابن فارس زهراوی کرسفی به معرفی آثار و کتب این دانشمندان پرداخت و مطالعه این آثار را لازمه شناخت آنان و خدمات آنان برای پیشرفت جامعه دانست.
پس از آیت الله خاتمی، دکتر آیت الله زرمحمدی دبیر همایش گزارشی از برنامه هایی که در این همایش طی دو روز در دانشگاه زنجان و در شهر کرسف زادگاه ابن فارس ارائه خواهد شد را برای حاضرین شرح داد که زندگی و زمانه، کارنامه علمی، مباحث زبانی و ادبی با محوریت ابن فارس، مباحث قرآنی و روایی با محوریت ابن فارس، تمدن اسلامی، زبان شناسی و ابن فارس، معرفی تلاش های فرهنگستان های زبان عربی در جهان عرب از محوریت های این همایش خواهد بود.
سپس با دعوت مجری برنامه دکتر احمدرضا خضری مشاور وزیر و مدیرکل حوزه وزارتی و روابط عمومی وزارت علوم پشت تریبون قرار گرفته و ابتدا درگذشت عزیزانی که در حادثه معدن طبس جان خود را از دست دادند تسلیت گفته و با خانواده های آنان ابراز همدردی کرده و همچنین شهادت سید حسن نصرالله دبیرکل حزب الله لبنان را به مسلمانان جهان و محور مقاومت تبریک و تسلیت گفت.
خضری در سخنان خود به معرفی ابن فارس و آثار گوناگون وی پرداخت و افزود ابن فارس از بابت نگارش آثارش در زمینه های مختلف، ادیب، لغت شناس، مفسر، سیره نگار، شاعر و حتی علوم و دانش های دیگر از علمای بزرگ صده های میانی به شمار می رود و برای کسب دانش در این زمینه ها به شهرهای مختلف سفر کرده و در آنها زیسته است. وی با بیان اینکه پس از ظهور اسلام، جهان دیگری تشکیل شد که نه ایرانی بود و نه شامی و رومی و حجازی،یمنی و ترکی و نه هیچ جای دیگر و در عین حال متعلق به همه اینها بود، افزود جهان اسلام جهانی بود که نخ تسبیح و رشته اصلی آن به نام اسلام رقم خورده بود و در نتیجه ی اثرگذاری و اثر بخشی اسلام پدید آمده بود که بسیاری از دانشمندان و علمای آن دوران تعمدا خود را متعلق به جهان اسلام می دانستند.
ایشان با اشاره به آثار گوناگون ابن فارس وی را شخصیتی چند وجهی توصیف کرد که در زمینه های مختلف اثر گذار بوده است. و از آثار این دانشمند درباره زندگی و سیره پیامبر اکرم(ص) سه اثر وی را معرفی و نام برد که کتاب اخلاق النبی و تفسیر اسماء النبی کتاب هایی هستند که به صورت نسخه خطی موجود هستند و هنوز به زیور طبع آراسته نشده اند و تنها کتابی که در این زمینه از وی به چاپ رسیده کتاب "اوجز السیر لخیر البشر" است که به سیره نگاری ها درباره خیر البشر که منظور پیامبر اکرم (ص) است می پردازد. خضری در ادامه به معرفی سایر آثار ابن فارس پرداخت و شرح مختصری در خصوص این آثار ارائه داد.
------------------------------------------------------------------
موضوعی که بنده در همایش علامه احمد بن فارس ، توفیق بحث ان را از طرف دانشکده الهیات دانشگاه قم داشتم چنین بود :
بررسی اصل معنایی واژگان در معجم مقاییس اللغه و مفردات راغب
سید رضا مودب . استاد دانشگاه قم
مفسرین از نخستین روزهای نزول قرآن ، نیازمند معنی لغات غریب قران بودند تا به مراد الهی نزدیک شوند و بتوانند تفسیر و یا کشف مراد الهی نمایند . به همین جهت کتابهای غریب القران یا مشکل القران و یا کتابهای اللغه مرتبط به قرآن تدوین شده که در بین انها کتاب معجم مقاییس اللغه و مفردات قران همچون خورشیدی میدرخشد .
مفردات راغب بنا بر قولی در دوره ای تدوین شد که کتاب معجم مقاییس اللغه ابن فارس هم تدوین شده و هر دو متوفی پایان قرن چهارم هستند. انچه در مقایسه این دو کتاب مهم است استفاده از عبارت اصل یا اصلان و یا اصول متضاده است که محققان در برداشت معنای اصل و مبانی انها جستجو نموده اند که کلمه اصل از نظر انها چیست و چرا راغب در کتاب مفردات معتقد به اصل واحد در معنی همه لغات و ابن فارس در مقابل در بیش از صد مورد، معتقد به اصلان و یا اصول هست و آیا تفاوت آنها در مبانی اجتهادی کشف معنی لغت، سبب این اختلاف در معنی لغات شده است ؟
پرسش اساسی آن است که آیا هر ریشه ای لغوی دارای یک اصل معنایی است یا ممکن است یک ریشه لغوی دارای چندین اصل معنایی باشد ؟
ابن فارس ازجمله مجتهدان لغوی است که معتقد است هر واژه میتواند دارای اصل های متعدّد معنایی باشد و هر کدام از اصول در فهم عمیق واژه ها تاثیر گزارند ؛ به نظر می رسد دیگر مجتهد ان در لغت ، نتوانسته اند چنین اعتقادی را بپذیرند و در درستی آن تردید نموده اند .
بنابر نقل برخی محققان : یکی از ویژگی¬های منحصر به فرد مقاییس اللغه، احصای حوزه یا حوزه-هایی برای معنای هر واژه در ابتدای بحث است. این اسلوب در کتاب معجم مقاییس اللغه نشان از میزان تبحر نویسنده در جمع¬آوری واژگانی پراکنده و قرار دادن آنها در یک نظم منطقی است.
این ویزگی، جایگاه مقاییس اللغه را به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ قاموس¬نویسی عربی ارتقا داده است، به طوری که می¬توان گفت، مقاییس اللغه فقط یک قاموس واژگان نیست، بلکه یک کتاب ارزشمند در فقه اللغه قدیم عربی و زبان¬شناسی جدید است
اصل معنایی چیست ؟
استاد طیب حسینی در این خصوص میگوید : معنایی که یک واژه در همۀ حالات و صیغه ها و مشتقّات آن دارا می باشد و در هنگام تطوّر ، آن معنای اصلی را حفظ نماید اصل معنایی یک لغت در زبان عربی میباشد و یا به عبارتی دیگر : اصل معنایی همان، معنای حقیقی و مفهوم اصیلی است که در مبدأ اشتقاق وجود دارد و در تمامی صیغه های مشتقّ جاری می گردد. ( مقاله: روش شناسی قاموس قران . نامه جامعه ش 120).
استاد عباسی مقدم و.. میگویند : در اصطلاح ابن فارس اصل، به بن معنایی مشترک میان هیئتها و کاربردهای مختلف یک مادّۀ لغوى در وضع و لحاظ واحد ، اصل معنایی گفته میشود .( مقاله : واکاوی نظریّۀ "اصل معنایی" در معجم مقاییس اللغة ابن فارس...)
مثال ؛ ابن فارس : الجيم و النون أصل واحد، و هو [السَّتْر] و التستّر. فالجَنَّة ما يصير إليه المسلمون فى الآخرة، و هو ثواب مستورٌ عنهم اليومَ. و الجَنّة البستان، و هو ذاك لأنَّ الشجر بِوَرَقه يَستُر.
و ناسٌ يقولون: الْجَنَّة عند العرب النَّخْل الطّوَال …. الجنين: الولد فى بطن أُمّه…و الجَنَان: القَلْب.و المِجَنُ: الترسُ. و كلُّ ما استُتِر به من السِّلاح فهو جُنَّة … و الجِنّة: الجَنون؛ و ذلك أنّه يغطِّي العقل…و جَنَانُ الليل: سوادُه و سَتْرُه الأشياء ...و الجنُ سُمُّوا بذلك لأنهم متستِّرون عن أعيُنِ الخَلْق. قال اللّه تعالى:إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُم…
به نظر می رسد معنایی یاد شده اصل یا همان حوزه معنایی یک لغت با « اشتقاق کبیر» که حمل معنایی واحد بر یک مادّۀ ثلاثی و جابه جایی های چندگا نۀ آن است متفاوت میباشد؛ مثل : ج ب ر" با ترکیبهای چندگانۀ به جبر، جرب، برج، رجب .
اصل در هر ریشه و ماده لغت یکی است و می تواند همان وضع نخستین و یا استعمال نخستین و یا مصداق نخستین باشد و با مصادیق بعدی هم مرتبط هست و امری معقول است که راغب اصفهانی سعی دارد در کتابش نخست به بیان ماده لغت به همراه معنای حقیقی بپردازد و سپس به ذکر مشتقات و ذکر معانی مجازی ، مبادرت می نماید و در نهایت میزان ارتباط معانی مجازی با معانی حقیقی را با ذکر شواهدی از آیات ، احادیث ، اشعار و اقوال عرب بیان نماید ( کتاب مفردات قرآن . ص 11 . مودب )
نمونه های از کتاب معجم مقاییس اللغه ابن فارس که او بر خلاف بقیه صاحبان لغت معتقد به چند اصل برای یک ریشه لغوی است : مانند :
1.بور : الباء و الواو و الراء أصلان: أحدهما هَلَاك الشَّئ و ما يشبِهُه مِن تعطُّلِهِ و خُلُوِّه، و الآخَر ابتلاءِ الشَّئِ و امتحانُه..
راغب : البوار فرط الکساد و لما کان فرط الکساد یودی الی الفساد کما قیل کسد حتی فسد عبر بالبوار عن الهلاک
2.بغی : الباء و الغين و الياء أصلان: أحدهما طلب الشئ، و الثانى جنس من الفساد. فمن الأوّل بغيت الشئ أبغيه إذا طلبته…و الأصل الثانى: قولهم بغى الجرح، إذا ترامى إلى فساد..
راغب : طلب تجاوز الاقتصاد فيما يتحرّى، تجاوزه أم لم يتجاوزه …طلب توأم با تجاوز از حد
3.حسب :الحاء و السين و الباء أصول أربعة: فالأول: العدّ. تقول: حَسَبْتُ الشىءَ أحْسُبُه حَسْباً و حُسْباناً. قال اللَّه تعالى:الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبان… و الأصل الثانى: الكِفاية. تقول شىء حِسَابٌ، آى كاف… و الأصل الثالث: الحُسْبَانُ، و هى جمع حُسبانَةٍ، و هى الوِسادة الصغيرة…و الأصل الرابع: الأحسب الذى ابيضَّت جِلدتُه من داءِ ففسدت شَعرته، كأنَّه أبرص…
راغب : الْحِسَابُ: استعمال العدد ... حَسْبُ يستعمل في معنى الكفاية، حَسْبُنَا اللَّهُ* [آل عمران/ 173]، أي: كافينا هو ...
4.حصد : الحاء و الصاد و الدال أصلان: [أحدهما] قطْع الشىء، و الآخر إحكامه. و هما متفاوتان.فالأول حصدتُ الزّرعَ و غيرَه حَصْدا. و هذا زمَنُ الحَصاد و الحِصاد…و الأصل الآخَر قولهم حَبْلٌ مُحْصَدٌ، أى مُمَرٌّ مفتول.
راغب : اصل الحصد قطع الزرع
5.خطب : الخاو الطا و البا اصلان : الکلام بین اثنین و الخطبه من ذلک ...و الاخر فاختلاف لونین
راغب : المراجعه فی الکلام
6.ثبر الثاء و الباء و الراء أصولٌ ثلاثة: الأول السهولة، و الثانى الهلاك، و الثالث المواظبةُ على الشئ…
راغب : الثبور الهلاک و الفساد
7.قسط : القاف و السين و الطاء أصلٌ صحيح يدلُّ على معنَيَين متضادَّين و البناءُ واحد. فالقِسط: العَدل. و يقال منه أقْسَطَ يُقْسِط. قال اللَّه تعالى: إِن اللَّهَ يُحِبُ الْمُقْسِطِينَ*. و القَسْط بفتح القاف: الجَور. و القُسوط: العُدول عن الحق. يقال قَسَطَ، إذا جار، يَقْسِطُ قَسْطاً. و القَسَط: اعوجاجٌ في الرِّجلين، و هو خلاف الفَحَج
راغب :
الْقِسْطُ: هو النّصيب بالعدل كالنّصف و النّصفة. قال تعالى: لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ بِالْقِسْطِ [يونس/ 4]، وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ [الرحمن/ 9] و الْقِسْطُ: هو أن يأخذ قسط غيره، و ذلك جور، و الْإِقْسَاطُ: أن يعطي قسط غيره، و ذلك إنصاف،
و لذلك قيل: قَسَطَ الرّجل: إذا جار، و أَقْسَطَ: إذا عدل. قال: وَ أَمَّا الْقاسِطُونَ فَكانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً [الجن/ 15] و قال: وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُ الْمُقْسِطِينَ [الحجرات/ 9]، و تَقَسَّطْنَا بيننا، أي: اقتسمنا، و الْقَسَطُ: اعوجاج في الرّجلين…
ابن فارس براى هر ماده، اصول معنايى آن را ذکر کند و مشتقات مختلف آن ماده را به آن اصول برگرداند، اين کار گرچه اجتهادى بوده و در بسيارى از موارد مى‌توان بر او اشکالاتى وارد کرد، اما در نوع خود بى‌نظير است و امروزه نيز کار او بسيار مورد نياز میباشد؛ چه اين که او اولين کسى است که اين کار را در اين حجم وسيع انجام داده است.
اوبراى هر واژه دو حرفى يا سه حرفى، يک يا چند حوزه معنايى در نظر گرفته است که در همه واژه‌هاى هم ريشه مشترک است و معناى واژه‌هاى مختلفى که از آن ريشه مشتق مى‌شوند، بر پايه‌ى همين حوزه معنايى مشخص مى‌گردد
ابن فارس در مقدمه معجم مقاییس در مورد هدف و انگیزه خود از نگارش کتاب، چنین می گوید: إِنَّ لِلُغةِ العرب مقاييسَ صحيحةً، و أصولًا تتفرّع منها فروع. و قد ألَّف النَّاسُ فى جوامع اللغة ما ألَّفوا، و لم يُعربوا فى شئٍ من ذلك عن مقياس من تلك المقاييس، و لا أصل من الأصول.و الذى أَوْمأْنا إليه باب من العلم جليلٌ، و له خطرٌ عظيمٌ. و قد صدَّرْنَا كلَّ فصلٍ بأصله الذى يتفرّع منه مسائلُه، حتّى تكونَ الجملةُ الموجَزةُ شاملةً للتَّفصيل،
همانا زبان عربی مقیاس های صحیحی دارد و اصولی دارد که از آن فروعی سرچشمه می گیرد و افراد بسیاری در زمینه لغت و زبان عربی کتاب تألیف کرده اند اما اصلی از آن اصول و معیاری از آن معیارها را بیان نکرده اند و آنچه که ما قصد آن را داریم، باب گرانقدری از علم است که جایگاهی والا دارد و ما در صدر هر فصلی اصلی که از آن مسائلش منشعب می شود را قرار دادیم تا جمله کوتاه و جامعی باشد و به صورت ساده با کمترین لفظ و نزدیکترین معنا، جوابگوی چیزی باشد که از او خواسته می شود.
ابن فارس برای هر واژه دو حرفی یا سه حرفی یک یا چند حوزه معنایی در نظر گرفته است که در همه واژه های هم ریشه مشترک است و معنای واژه های مختلفی که از آن ریشه مشتق می شوند، بر پایه همین حوزه معنایی مشخص می گردد و گرچه این نظریه پیش از این در کتاب العین خلیل به گونه جابجایی حروف یک واژه مطرح شده است، اما ابن فارس نخستین کسی است که برای ما آن را به صورت یک نظریه مستقل مطرح کرده .
از این رو کتابش را مقاییس نامید و به تعبیر برخی محققان، از این اسم اشتقاق کبیر (در اصطلاح لغویان) را ارائه کرده است و هو يعنى بكلمة المقاييس ما يسميه بعض اللغويين «الاشتقاق الكبير» الذي يرجع مفردات كل مادة إلى معنى أو معانٍ تشترك فيها هذه المفردات.
