جلسه دفاع دکتری آقای شایق دانشگاه قم

دانشگاه قم
پرديس دانشگاهی
رساله دکتری
رشته علوم قرآن و حديث

عنوان:
بررسی مبانی علامه طباطبايی و آيت الله جوادی‌آملی در کاربرد روايات تفسيری

استاد راهنما:
دکتر سيد رضا مؤدب

استاد مشاور:
دکتر علی‌احمد ناصح

نگارنده:
عليرضا شايق

زمستان 1397 

تقدیم به:
- روح متعالی علامه‌طباطبایی  که با اخلاص گام در عرصه معارف اسلامی نهاد و بی ادعا آثار خود را به جامعه عرضه نمود.
.....

- روح پدر عزیزم پاسدار رشید اسلام حاج محمدجواد شایق که نامش بهترین چراغ راهنمای زندگیم بوده است.

- مادر عزیزم که سرمایه‌ی مهر به قرآن و پیامبر  و اهل‌بیت را از دامان پاک او دارم.

- همسر مهربانم که صبورانه همراهم بوده و هست.

- فرزندان عزیزم مرتضی، محمدجواد و مسعود که امیدوارم گام در راه حق نهند و از قرآن و رسول‌خدا  و اهل‌بیت ایشان  جدا نشوند. 
 اِعملوا آلَ داودَ شکراً وَ قلیلٌ مِن عبادیَ الشکور (سبأ:13)

سپاس بی حد و قیاس تنها سزاوار ربّ غیاث است که نور خود را بر حقیقت تامه‌ی انسان کامل متجلی ساخت و کلام خود را از کینونت به درآورد و آدمی را به هدایت مفتخر نمود تا با بهره از قرآن و عترت گام در راه نیکبختی زند و به جاودان سرای ابدی رهنمون گردد.
بنده همان به‌که‌ز تقصیرخویش عذر به درگاه خدای آورد
ورنه سزاوار خداوندی‌اش کس نتواند که به جای آورد
فروتنانه سر تعظیم را فرو می‌آورم به حضور استاد بزرگوار و ارجمندم جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمین آقای دکتر سیدرضا مؤدب که از دوران تحصیل کارشناسی ارشد تاکنون راهنمای علمی و عملی‌ام بوده است و نیز از سرور گرانقدر و بزرگوارم جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای دکتر علی‌احمد ناصح که از محضرش بسیار آموختم و از اساتید ارجمندم جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمین آقای دکتردیاری، جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمین آقای دکتر راغبی، جناب حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین آقای دکتر مفتح که در دوران تحصیل خوشه چین خرمن دانش و منش ایشان بودم کمال تشکر را دارم.
همچنین از زحمات همسر مهربان و پرتلاشم سرکارخانم روشنک قائمی که صبورانه همراهم بوده و هست سپاسگزارم.
 
چکیده:
یکی از مسایل مهم در تفسیر قرآن مبانی تفسیری است که در تمام فرایند تفسیری مورد توجه قرار می‌گیرد. از جمله مبانی مهم تفسیری منابع تفسیری است که درآن مفسر منابع مورد پذیرش خود و نیز میزان استفاده از آن را مشخص می‎‌نماید. علامه‌طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی به عنوان برجسته‌ترین مفسران مکتب تفسیری قرآن به قرآن معتقد به استقلال قرآن در حجیت، دلالت و تفسیر هستند و به علاوه سنت غیرقطعی را در تفسیر حجت نمی‌دانند. از نظر ایشان استقلال قرآن در حجیت و تفسیر به معنی انحصاری بودن آن نیست و سنت و عقل نیز به عنوان منابع مستقل دیگری در کنار قرآن اعتبار دارند. سنت قطعی در تمام شئون هم تراز قرآن است، اما پذیرش سنت غیرقطعی منوط به وجود قراین و شواهدی مبنی بر اعتبار آن است که محدوده‌ی استفاده از آن را مقید می‌کند. یکی از شبهات موجود درباره‌ی روش تفسیری علامه‌طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی عدم استفاده از روایات در فرایند تفسیر است. آیت‌الله جوادی‌آملی بیشتر از علامه‌طباطبایی از خبرواحد استفاده نموده است. علامه‌طباطبایی بیشتر از آیت‌الله جوادی‌آملی به نقد سندی روایات توجه داشته است و هردو مفسر بیش از نقد سندی، به نقد محتوایی روایات پرداخته‌اند. در بسیاری از موارد روایات مورد استفاده مستقیم ( دلیل) یا غیرمستقیم ( شاهد، موید، قرینه) ایشان قرار گرفته است. کارکردهای روایات در فرایند تفسیری علامه‌طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی را می توان در سه محور کارکرد تعلیمی، کارکرد تبیینی و کارکرد تحکیمی دسته بندی نمود.

کلمات کلیدی:
روش تفسیر قرآن به قرآن، مبانی تفسیر، حجیت قرآن، روایات تفسیری، علامه‌طباطبایی، آیت‌الله جوادی‌آملی 
فهرست
چکیده: 7
فهرست 8
مقدمه 14
فصل اول: کلیات و مفاهیم پژوهش 15
1_1.کلیات 16
1_1_1. بیان مسأله‌ی تحقیق 16
1_1_2. اهمیت و ضرورت پژوهش 17
1_1_3. اهداف پژوهش 18
1_1_4. سئوالات پژوهش 19
1_1_5. فرضیههای پژوهش 19
1_1_6. روش تحقیق 20
1_1_7. پیشینه‌ی تحقیق 20
1_2. مفاهیم پژوهش 25
1_2_1. تفسیر 25
1_2_1_1. معنای لغوی تفسیر 25
1_2_1_2. تعریف اصطلاحی تفسیر 25
1_2_1_3. مبانی تفسیر 26
1_2_2. روایت 27
1_2_3. روایت تفسیری 28
1_2_4. کاربرد و کارکرد روایات 28
1_3. معرفی دو مفسر و آثار تفسیری ایشان 30
1_3_1. علامه‌طباطبایی: 30
1_3_2. آیت‌الله جوادیآملی: 31
1_3_3. المیزان فی تفسیر القرآن 32
1_3_3_1. معرفی کتاب 32
1_3_3_2. روش تفسیری 33
1_3_3_3. ویژگی‌های المیزان 34
1_3_4. تفسیر تسنیم 35
1_3_4_1. معرفی تفسیر 35
1_3_4_2. روش تفسیری 35
1_3_4_2_1. بررسی مباحث تفسیری 36
1_3_4_2_2. لطايف و اشارات 37
1_3_4_2_3. گزيده‌ی تفسير 40
1_3_4_2_4. غرر آیات 41
1_3_5. بررسی وجوه اصلی افتراق و اشتراک المیزان و تسنیم 42
فصل دوم : بررسی مبنای استقلال قرآن در حجیت و تفسیر از نظر علامه‌طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی و نقش آن در کاربرد روایات تفسیری 44
2_1. استقلال قرآن در حجیت 45
2_1_1. حجت/حجیت 45
2_1_2. حجیت قرآن‌کریم 47
2_1_2_1. حجیت ظاهر قرآن‌کریم 47
2_1_2_2. نظر مخالفان حجیت ظاهر قرآن‌کریم 52
2_1_2_3. نظریه قرآن بسندگی 55
2_2. استقلال قرآن در دلالت 57
2_2_1. تقریر علامه‌طباطبایی از نظریه‌ی استقلال قرآن در دلالت 57
2_2_2. تقریر آیت‌الله جوادی‌آملی از نظریه‌ی استقلال قرآن در دلالت 60
2_2_3. نقد های وارده بر نظریه‌ی استقلال قرآن 60
2_3. استقلال قرآن در تفسیر 63
2_3_3. بررسی منابع تفسیر قرآن از نظر علامه‌طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی 65
2_3_3_1. قرآن 65
بررسی استقلال قرآن از سه جنبه 69
2_3_3_2. سنت 70
2_3_3_3. عقل 75
2_4. روش تفسیر قرآن به قرآن 82
2_4_1. اقسام تفسیر قرآن به قرآن 83
2_4_2. ویژگیهای تفسیر قرآن به قرآن 85
2_4_3. نقدهای وارده بر روش تفسیر قرآن به قرآن 85
2_4_4. پاسخ به نقدهای وارده بر روش تفسیر قرآن به قرآن 86
نقد اول: افتراق ثقلین 87
پاسخ به نقد 87
نقد دوم: انحصار فهم قرآن به اهل‌بیت  87
پاسخ به نقد 88
نقد سوم: عارضه تحریف لفظی 88
پاسخ به نقد 89
نقد چهارم: نهی معصومان  89
پاسخ نقد 89
2_5. تأثیر مبنا در عملکرد تفسیری 89
جمع‌بندی: 91
فصل سوم : بررسی مبنای حجیت حدیث در تفسیر از نظر علامه‌طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی و نقش آن در کاربرد روایات تفسیری 93
3_1. اقسام سنت 96
3_1_1. سنت قطعی و ظنی 96
3_1_2. حدیث، روایت، خبر 96
3_1_3. حدیث متواتر و غیرمتواتر 97
3_1_4. حدیث غیرمتواتر محفوف به قرینه و غیرمحفوف به قرینه 97
3_2. حجیت سنت قطعی و غیرقطعی 98
3_2_1. حجیت مطلق سنت غیرقطعی در تمام علوم و معارف دینی 99
3_2_2. عدم حجیت مطلق سنت غیرقطعی 99
3_2_3. قایلان به تفصیل در حجیت سنت غیرقطعی 100
3_2_3_1. انحصار حجیت سنت غیرقطعی در احکام و فقه 101
3_2_3_2. حجیت سنت غیرقطعی در تفسیر 102
3-3. روایات تفسیری از دیدگاه علامه‌طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی 103
3_3_1. دیدگاه علامه‌طباطبایی درباره‌ی روایات 104
3_3_1_1. اعتبار و حجیت روایات 105
3_3_1_2. محدودیت روایات در تفسیر 109
3_3_1_3. توجه حداکثری به روایات معتبر 109
3_3_1_4. ابتکارات حدیث پژوهی علامه‌طباطبایی 111
3_3_1_4_1. توجه به « غرر روایات» 111
3_3_1_4_2. تفکیک روایات 113
3_3_1_4_2_1. روایات تطبیقی 113
3_3_1_4_2_2. روایات شأن نزول / سبب نزول ؛ 115
الف) روایات موید تفسیر 117
ب) روایات معارض با تفسیر 118
ج) روایات تطبیقی 119
3_3_1_5. روش نقد حدیث 120
3_3_1_6. نقد روایات 121
3_3_1_6_1. نقد محتوایی 122
3_3_1_6_1_1. استفاده از سیاق آیات 122
3_3_1_6_1_2. استفاده از نص و ظاهر آیات قرآن 123
3_3_1_6_1_3. استفاده از روایات معتبر 125
3_3_1_6_1_4. استفاده از قطعیات تاریخی 126
3_3_1_6_1_5. استفاده از اصول و کلیات قواعد دین 126
3_3_1_6_1_6. استفاده از عقل قطعی و برهانی 127
3_3_1_6_1_7. استفاده از قطعیات علمی 127
3_3_1_6_2. نقد سندی 129
3_3_2. دیدگاه آیت‌الله جوادی‌آملی درباره‌ی روایات تفسیری 132
3_3_2_1. حدیث ثقلین؛ مبنای محوری 132
3_3_2_2. استقلال منابع؛ نه انحصار منابع 133
3_3_2_3. حجیت سنت قطعی و غیرقطعی 137
3_3_2_4. روایات تطبیقی 138
3_3_2_5. اسباب‌النزول 141
3_3_2_6. نقد حدیث 147
3_3_2_6_1. نقد محتوایی حدیث 148
3_3_2_6_2. نقد سندی حدیث 154
جمع‌بندی: 161
فصل چهارم: کاربرد و کارکرد روایات در تفسیر از نظر علامه‌طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی 162
4_1. اقسام روایات تفسیری 163
4_1_1. روایات تبیین کننده واژگان 164
4_1_1_1. کاربرد روایات تبیین واژگان از نظر علامه‌طباطبایی 164
4_1_1_2. کاربرد روایات تبیین واژگان از نظر آیت‌الله جوادی‌آملی 170
4_1_2. روایات تأویلی و جری و تطبیق 172
4_1_2_1. کاربرد روایات تأویلی و تطبیقی از نظر علامه‌طباطبایی 172
4_1_2_2. کاربرد روایات تأویلی و تطبیقی از نظر آیت‌الله جوادی‌آملی 175
4_1_3. روایات بیان احکام 179
4_1_3_1. کاربرد روایات بیان احکام از نظر علامه‌طباطبایی 179
4_1_3_2. روایات بیان احکام از نظر آیت‌الله جوادی‌آملی 181
4_1_4. روایات بیان معارف اعتقادی 182
4_1_4_1. کاربرد روایات بیان معارف اعتقادی از نظر علامه‌طباطبایی 182
4_1_4_2. کاربرد روایات بیان معارف اعتقادی از نظر آیت‌الله جوادی‌آملی 184
4_1_5. روایات بیان قرائات 186
4_1_5_1. کاربرد روایات اختلاف قرائت از نظر علامه‌طباطبایی 187
4_1_5_2. کاربرد روایات اختلاف قرائت از نظر آیت‌الله جوادی‌آملی 191
4_1_6. روایات بیان فضایل سوره و آیه 194
4_2. کارکرد حدیث در المیزان و تسنیم 196
4_2_1. کارکرد تعلیمی 197
4_2_2. کارکرد تبیینی 200
4_2_3. کارکرد تحکیمی 202
جمع‌بندی: 203
نتایج پژوهش: 205
پیشنهادهای پژوهشی: 207
کتاب‌نامه: 208
‏‫کتاب: 208‬
مقاله: 215
پایان‌نامه: 218
Abstract: 219