9- كنز الدقائق و بحر الغرائب
تأليف ميرزا محمد مشهدى (م 1125 ق) و به زبان عربى است. او ميرزا محمد بن محمد رضا بن اسماعيل قمى، معروف به مشهدى و از عالمان اماميّه در قرن دوازدهم مىباشد. وى عالمى فاضل، اديب، محدّث، مفسّر و معاصر علّامه محمد باقر مجلسى و فيض كاشانى بوده است. تفسير او دربردارنده تمام آيات قرآن و روايات تفسيرى از اهل بيت عليهم السّلام است. او در تفسير خود به مطالب بلاغى، ادبى و عقلى نيز پرداخته است.
مشهدى پس از بيان فضايل هرسوره و ثواب قرائت آنها، به روايات تفسيرى آيات نيز مىپردازد. اعراب و بلاغت را در آيات متذكر شده و در مواردى به بررسى اقوال مفسران و ترجيح برخى بر ديگرى مبادرت كرده است. در تفسير آيات به مسائل كلامى و اعتقادى بر طبق اعتقادات اماميه مىپردازد و بهنظر مخالفان اشاره مىكند. در آيات الاحكام هم به تفسير فقهى آن براساس روايات اهل بيت عليهم السّلام اشاره مىكند. درباره اسرائيليات و روايات مربوط به آنها، سعى وافر در پرهيز از ذكر آنها دارد. تفسير او از گرانسنگترين تفسيرهاى روايى بهشمار مىرود.
10- الجوهر الثمين فى تفسير الكتاب المبين
تأليف سيد عبد الله شبّر كاظمى نجفى (م 1242 ق) كه از مفسران قرن سيزدهم و از عالمان بزرگ و برجسته شيعه است. الجوهر الثمين به زبان عربى بوده و تمامى آيات قرآن و تفسير وسيط شبّر را فرامىگيرد. او داراى تفسير كبير و تفسير صغير نيز مىباشد؛ تفسير كبير او معروف به صفوة التفاسير و تفسير صغير او معروف به تفسير الوجيز شبّر است. تفسير صغير او تلخيصى از تفسير كبير او بوده است.
______________________________
(1). ايازى، المفسرون، ص 593.
روشهاى تفسير قرآن، ص: 193
او به علت كثرت تصنيفات و موفقيت در تدوين آنها، به مجلسى دوم معروف شده است. شبّر در حديث، تفسير، فقه و لغت استاد بوده و داراى تأليفهاى فراوانى است. روش تفسيرى او روايى و در مواردى به جنبه عقلى و اجتهادى نيز پرداخته است. او روايات معصومين را ذكر كرده و از تفسير قمى و كتاب بحار الانوار نقل روايت مىكند، ولى به ذكر سند آنها اهتمام نمىورزد. شبّر از پرداختن به بيان اسرائيليات خوددارى كرده، همچنين در تفسير الجوهر الثمين از ورود به تفصيل در آيات فقهى، دورى مىگزيند.
11- بحر العرفان و معدن الايمان
تأليف شيخ محمد صالح برغانى (م 1271 ق) و به زبان عربى است و داراى مطالبى گسترده مىباشد. به نظر مىرسد او داراى سه تفسير بزرگ، متوسط و كوچك است كه تفسير بزرگ آن در هفده جلد بزرگ و همسان در حجم با كتاب بحار الانوار و به شيوه روايى است. وى به بيان مسائل كلامى و ادبى در تفسير اهتمام ورزيده و بر معانى ظاهر و باطن آيات و ذكر رواياتى كه در ذيل هرآيه آمده، مبادرت كرده است. مطالبى را نيز درباره اعراب، لغت و نزول آيات آورده است.
او تمامى روايات را اعم از صحيح و غير صحيح، جمعآورى و در ذيل آيات ثبت كرده است تا مجموعهاى از تفسيرهاى روايى به شكل كامل جمعآورى شده باشد. در مقدمه مىگويد: آنچه نقل مىكنم و ظاهر آن مخالف اجماع طائفه است، قصد من از آن اعتقاد و عمل كردن به آن نيست، هدف جمعآورى روايات و احاديث بوده است و خواستهام خوانندگان بدانند كه بعضى از روايات چگونه و ازچه طريق نقل شده است. تفسير ديگر او به نام كنز العرفان فى تفسير القرآن است كه برخى آن را تفسير بزرگ
______________________________
(1). همان، ص 428.
روشهاى تفسير قرآن، ص: 194
او دانستهاند. كتاب معدن الانوار نيز منسوب به او است كه بيشتر به جنبه لغوى در تفسير قرآن عنايت داشته است.
12- مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر
تأليف سيد على حائرى طهرانى، (م 1340 ق) از عالمان بزرگ شيعه عراق در قرن سيزدهم و چهاردهم و به زبان عربى است. تفسير حائرى شامل تمامى آيات قرآن بوده و به بيان جنبههاى اجتماعى و تربيتى نيز پرداخته است.
او در ذيل آيات مناسب، برخى از روايات را با ذكر مصدر آنها، البته بدون سند بيان داشته و روايات مربوط به فضايل سورهها و اسباب نزول را نيز ذكر كرده است، اما در بيان روايات به نقد و بررسى و ترجيح آنها نمىپردازد. روايات مربوط به اسرائيليات را ذكر كرده و بر اقوال مفسران از صحابه و تابعين استشهاد كرده است.
13- نفحات الرحمن فى تفسير القرآن و تبيين الفرقان
تأليف محمد بن عبد الرحيم نهاوندى (م 1370 ق) از بزرگان شيعه و به زبان مزجى (عربى و فارسى) است. او فقيه، مفسّر، محدّث، حافظ قرآن و بسيار پرتلاش بوده است، بهگونهاىكه زمانى كه تفسيرش را به پايان رساند، در يك حادثه آتشسوزى، تمامى آنها سوخت و او مجددا پس از تلاش بسيار، آن را دوباره به پايان رسانيد. تفسير نهاوندى دربردارنده تمامى آيات و نكات بيانى، لغوى و فقهى است.
روش غالب او در تفسير، جنبه روايى و پرداختن به تفسير آيات براساس روايات است. او در مقدمه كتاب تفسير، به مباحث مقدماتى در علوم قرآن پرداخته و در
______________________________
(1). معرفت، همان، ج 2، ص 344؛ دائرة المعارف تشيع، ج 4، ص 554.
(2). ايازى، همان، ص 659.
روشهاى تفسير قرآن، ص: 195
تفسير خود، از كتابهاى تفسيرى شيعه و اهل سنت در ذكر روايات، بهره برده است، مانند تفسير جوامع الجامع طبرى، بحار الانوار، الصافى، مفاتيح الغيب، اتقان سيوطى و روح البيان. نهاوندى به روايات نبوى صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و ائمه معصومين عليهم السّلام در توضيح آيات توجه كرده و در مواردى به بيان و نقد تاريخى و رجالى آنها مىپردازد و تلاش فراوان دارد تا از اسرائيليات دورى گزيند. گفتار مفسران را بررسى كرده و بهبيان ديدگاههاى اعتقادى شيعه مىپردازد. همچنين به مسائل كلامى، عقلى و اجتهادى اهتمام داشته، از اينرو، برخى روش غالب او را اجتهادى دانستهاند.
14- التبيين فى شرح آيات المواعظ و البراهين
تأليف شيخ ميرزا ابو تراب شهيدى (م 1375 ق) از عالمان اماميه در تهران و به زبان فارسى است. شهيدى در سراسر تفسير خود به روايات پرداخته و به مسائل كلامى هم اهتمام خاصى داشته است. او در تفسير، نخست پايبند تفسير قرآن به قرآن، بعد روايات معصومين عليهم السّلام و سپس اجتهاد و استنباط با گرايش كلامى و فلسفى بوده است. او تلاش كرده است كه در تفسير كمال استفاده را از روايات برده و از آنها بهره فلسفى و اعتقادى ببرد، ازاينرو، تفسير او تمام مسائل كلامى، حكمى و روايى را فرامىگيرد.
15- تفسير اثناعشرى
تأليف حسين بن احمد حسينى شاه عبد العظيمى (م 1384 ق) و به زبان فارسى است.
او تفسيرى روان، ساده و قابل فهم براى همگان نگاشته است. تفسير او تا حدودى به بررسى آيات بهطور تفصيل پرداخته و مقدمهاى در زمينه ارزش تفسير، منع از تفسير
______________________________
(1). همان، ص 718.
(2). دائرة المعارف تشيّع، ج 1، ص 391.
روشهاى تفسير قرآن، ص: 196
به رأى، اسباب نزول و اعجاز قرآن فراهم آورده است. در تفسير هرسوره، به بيان فضيلت و علت نامگذارى آن سوره مىپردازد و سپس به تفسير آيات براساس روايات، بدون ذكر سند و راوى حديث مبادرت مىكند.
وى در مواردى به نقل و نقد اقوال و بيان مسائل اعتقادى و كلامى پرداخته، اما در آيات فقهى، به تفصيل از آنها بحث نكرده، بلكه بر تفسيرهاى تبيان، مجمع البيان، برهان، نور الثقلين و صافى اعتماد كرده و از آنها بهره برده است. درباره اسرائيليات، سعى در دورى از آنها داشته و بر ناقلان آنها، اعتراض كرده است. در ذيل آيات به نكات تفسيرى و شكل روان آنها و نيز به جنبه هدايتى قرآن، توجه كرده است.
16- الجديد فى تفسير القرآن المجيد
تأليف شيخ محمد حبيب اللّه سبزوارى (م 1409 ق) و به زبان عربى است. اين تفسير موجز و دربردارنده تمامى آيات قرآن و داراى مباحث لغوى، اعراب و قرائات كلامى و فقهى است. او به ذكر روايات تفسيرى اهتمامى خاص داشته و آنها را از تفسيرهاى روايى شيعه و كتاب كافى، روايت كرده و از ذكر روايات اسرائيليات نيز خوددارى كرده است. از روايات براى تفسير روايى تحليلى و هدايتى استفاده كرده و ضمن دورى از مباحث فنى و استدلالى سعى كرده نكات تحليلى و اعتقادى مهم آيات را به زبان عربى روان بيان كند.
او از تفسيرهاى قبل از خود، مانند تفسير البرهان و عياشى متأثر بوده و در ذيل آيات مربوط به اعتقادات، از كلام و اعتقادات شيعه دفاع كرده و به بررسى و نقد گفتار ديگران پرداخته است و چون از فقيهان نيز بوده، بر تفسير آيات فقهى پرداخته و بر آنها استدلال كرده است.
______________________________
(1). خرمشاهى، همان، ص 663.
(2). ايازى، المفسرون، ص 414.
روشهاى تفسير قرآن، ص: 197
17- اطيب البيان فى تفسير القرآن
تأليف سيد عبد الحسين طيّب (م 1411 ق) و به زبان فارسى است. او از فقيهان و مفسران امامىمذهب و صاحب كتاب الكلم الطيّب فى العقائد است. تفسير او شامل تمامى آيات قرآن و به فارسى روان و قابل فهم براى عموم مىباشد. او به ذكر و بيان روايات تفسيرى اهتمام داشته و با بيان روايات پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و ائمه معصومين عليهم السّلام سعى كرده است كه روايات صحيح را ذكر كند و از پرداختن به روايات ضعيف خوددارى نمايد.
طيّب در مقدمه تفسير خود، به مقدمات تفسير و مباحث علوم قرآنى پرداخته است. مباحث تفسيرى را به شكل سؤال و جواب مطرح كرده و در مسائل لغوى، به اختصار بسنده كرده است. او بدون پرداختن به تفسير آيات فقهى و ورود در آنها، بيشتر به مباحث تربيتى، اخلاقى و اعتقادى در جهت اقناع عامه، مبادرت ورزيده است. روايات را در تفسير آيات از كتاب بحار الانوار ذكر كرده و به روايات سبب نزول و قصص پرداخته است، البته از تفسير قرآن به قرآن و سياق آيات هم بهره برده است.
18- أحسن الحديث
تأليف سيد على اكبر قرشى، از مفسران معاصر، به زبان فارسى و دربردارنده تمامى آيات قرآن است. تفسير او علاوه بر مباحث لغوى و اعتقادى به ذكر روايات نيز اهتمام داشته و اخبار اهل بيت عليهم السّلام را از كتابها و تفسيرهاى روايى نقل كرده است. نخست به تفسير آيهبهآيه و سپس به نقل و بررسى روايات در ذيل آيات و كلمات مفسران مىپردازد و به جنبه درايى و علمى نيز در
______________________________
(1). همان، ص 143.
روشهاى تفسير قرآن، ص: 198
توضيح آيات، توجه كرده است. كتاب تفسيرى او روان، ساده و داراى جهتگيرى تربيتى و بحثهاى اجتماعى و هدايتى است. ازاينرو، تفسير او تربيتى و اجتماعى نيز هست.
19- تفسير جامع
تأليف سيد ابراهيم بروجردى از علماى معاصر و به زبان عربى است. او به جنبه روايى و جمعآورى آنها، مبادرت كرده و در معانى آيات و تفسير آنها، به نقل روايات از معصومين عليهم السّلام مىپردازد. تفسير جامع، گردآورى شده و جامع روايات تفسيرى منسوب به امام حسن عسكرى عليه السّلام و تفسير عياشى و على بن ابراهيم قمى است كه روايات آنها را جمع و به ترجمه و نقل آنها مبادرت كرده است و بيشتر جنبه ترجمه آنها را در نظر دارد.
او نظريات مفسران شيعه را در آيات فقهى در حدّ امكان بيان مىدارد و به نقل قصهها، خبرها و روايات مربوط به آنها، همت گماشته است.
تفسيرهاى ديگرى نيز وجود دارد كه از جنبه روايى برخوردار است، ولى چون روش و گرايش غالب آنها، جهتگيرى ديگرى بوده، در بخش مخصوص و موردنظر آنها آمده است و تنها در اين بخش به نام و گرايش غالب بر آنها اشاره شده و شرح هريك در بخش خاص خود ذكر مىشود كه با علامت پيكان مشخص شده است:
مجمع البيان،/ طبرسى (م 548 ق)/- تفسير جامع.
روض الجنان،/ رازى (م 535 ق)/- تفسير جامع.
لوامع التنزيل،/ رضوى (م 1324 ق)/- تفسير كلامى.
______________________________
(1). همان، ص 123.
(2). خرمشاهى، همان، ص 689.
روشهاى تفسير قرآن، ص: 199
مخزن العرفان،/ نصرت بيگم (م 1403 ق)/- تفسير اجتماعى.
روان جاويد،/ ميرزا محمد ثقفى (م 1406 ق)/- تفسير تربيتى.
الوجيز فى تفسير القرآن،/ على دخيل (معاصر)/- تفسير اجتماعى.
مهمترين تفسيرهاى مأثور روايى شيعه
تفسيرهاى مأثور روايى مذكور شيعه كه براساس ترتيب زمان وفات مؤلف آنها ذكر شده، از مهمترين تفسيرهاى مأثور شيعه است كه امروزه گرانقدر و ارزشمند هستند.
در بين آنها برخى در پرداختن به شيوه روايى و اثرى مهمتر و معروفتر هستند كه به نظر مىرسد ترتيب آنها چنين باشد:
1- تفسير عياشى، محمد بن مسعود عياشى (م 320 ق).
2- تفسير قمى، على بن ابراهيم قمى (م 329 ق).
3- نور الثقلين، عبد على بن جمعه حويزى (م 1112 ق).
4- البرهان فى تفسير القرآن، حسينى بحرانى (م 1107 ق).
5- بحر العرفان و معدن الايمان، برغانى (م 1271 ق).
6- الصافى فى تفسير القرآن، ملّا محسن فيض كاشانى (م 1091 ق).
7- كنز الدقائق و بحر الغرائب، ميرزا محمد مشهدى (م 1125 ق).
8- منهج الصادقين فى الزام المخالفين، ملّا فتح اللّه كاشانى (م 988 ق).
9- تفسير اثنىعشريه، حسينى شاه عبد العظيمى (م 1384 ق).
10- نفحات الرحمن فى تفسير القرآن، محمد بن عبد الرحيم نهاوندى (م 1370 ق).
11- تفسير جامع، سيد ابراهيم بروجردى (معاصر).
12- تفسير فرات كوفى، فرات بن ابراهيم كوفى (قرن سوم).
13- المعين، مولى نور الدين محمد بن مرتضى كاشانى (م 1115 ق).
14- الجوهر الثمين فى تفسير الكتاب المبين، سيد عبد اللّه شبّر (م 1242 ق).
روشهاى تفسير قرآن، ص: 200
15- الجديد فى تفسير القرآن المجيد، شيخ محمد حبيب اللّه سبزوارى (م 1409 ق).
16- التبيين فى شرح آيات المواعظ و البراهين، شيخ ميرزا ابو تراب شهيدى (م 1375 ق).
17- احسن الحديث، سيد على اكبر قرشى (معاصر).
18- مقتنيات الدرر و ملتقطات الثمر، سيد على حائرى طهرانى (م 1340 ق).
19- اطيب البيان فى تفسير القرآن، سيد عبد الحسين طيّب (م 1411 ق).
روشهاى تفسير قرآن، ص: 201
