تفسير لغوى‏

تفسير لغوى‏
اهتمام غالب مفسران در تفسيرهاى لغوى، بر شناخت و اجتهاد در لغات، ريشه و اشتقاق و شكل و تغييرات آنها است. در مباحث لغوى، يافتن معناى اصلى لغت و تطوّرات آن، موردنظر است، چنان‏كه يافتن معناى لغت از سياق كلام، از مهم‏ترين دريافت‏هاى مفسران لغوى است. از نظر آنها قرآن بر لغت مردم سخن گفته و خطاب آنها متوجه عموم بوده است نه جمع و گروه خاصى. توجه به كاربردهاى متفاوت يك لغت در قرآن، توجه به مترادف و متضادها، غرايب و مجاز و حقيقت از جمله مباحث اجتهادى تفسيرهاى لغوى است. در تفسيرهاى لغوى، هم به معناى موضوع‏له و هم مستعمل‏فيه، پرداخته شده است. از تفسيرهاى لغوى، معمولا با نام‏هاى مفردات قرآن، غرايب القرآن و معانى القرآن ياد شده است. به تعدادى از مهم‏ترين آنها كه يا جنبه غالب آنها و يا يكى از مهم‏ترين جنبه‏هاى آن، تفسير لغوى است، اعم از شيعه و اهل سنت، به ترتيب عصر و زمان و حيات مفسران آنها، اشاره مى‏شود:
1- تفسير معانى القرآن‏
تأليف ابو زكريا يحيى بن زياد ديلمى، معروف به فراء (م 207 ق) و به زبان عربى است. فراء از عالمان اهل سنت در قرن سوم است كه در معانى و تبيين قرآن و تبيين شهرت‏ يافته بود و كتاب او از منابع تفسيرى در لغت و واژگان قرآن است. او در طب و نجوم هم صاحب‏نظر بوده. على بن حمزه كسائى (م 189 ق)، از عالمان نحو و قرائت، ابو اسحاق زجّاج (م 311 ق) و ابو جعفر نحاس (م 338 ق) نيز صاحب كتاب معانى القرآن بوده‏اند كه به تبيين واژگان آيات مى‏پردازد، ولى كتاب معانى القرآن فراء، شهرت بيشترى دارد.
2- تفسير غريب القرآن‏
تأليف ابو محمد عبد الله بن مسلم بن قتيبه دينورى (م 276 ق) و به زبان عربى است. او از عالمان اهل سنت در صرف و نحو و لغت است. كتاب او از نخستين كتاب‏هاى لغوى در تفسير قرآن به‏شمار مى‏آيد. ابن قتيبه به شرح كلمات و واژه‏هاى قرآن براساس ترتيب آيات پرداخته است. او كتاب معانى القرآن و تأويل مشكل القرآن را نيز تدوين كرده كه در آنها مباحث لغوى از اهميت بالايى برخوردار بوده است.
3- تفسير مفردات الفاظ قرآن‏
تأليف ابو القاسم حسين بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهانى (م 503 ق) و به زبان عربى است. او با همّت فراوان معانى لغوى آيات قرآن را بيان مى‏كند. راغب از عالمان اهل سنت در قرن پنجم است كه كتابش تاكنون مورد استناد بوده است. شيوه راغب در كتاب مفردات نخست به بيان ماده لغت، به همراه معناى حقيقى و سپس ذكر مشتقات و معانى مجازى است و در نهايت، ميزان ارتباط معانى مجازى با معانى حقيقى را با ذكر شواهدى از آيات، احاديث، اشعار و گفتار عرب‏ بيان داشته است.
او با شخصيت‏هاى علمى، مانند زمخشرى صاحب كتاب تفسيرى كشاف و مرحوم شيخ طبرسى صاحب كتاب تفسير مجمع البيان معاصر بود كه آنان نيز بررسى‏هاى لغوى ارزنده‏اى را در تبيين آيات قرآن انجام داده‏اند. راغب معتقد بود كه نخست بايد معناى اصلى هرواژه را جست‏وجو كرد و هرواژه، داراى اصل و معناى واحدى است كه فروع آن ناشى از آن مى‏باشد.
راغب در كتاب مفردات قرآن براساس ترتيب الفبايى به ريشه اصلى واژه‏هاى قرآنى پرداخته و در ضمن هرواژه به مشتقات آن با ذكر مثال‏هايى از آيات اشاره كرده است. او به تأليف كتاب تفسيرى ديگرى نيز به نام جامع التفاسير همت گماشت كه توفيق اتمام آن را نيافت و آن‏چه اكنون از آن موجود است، شامل سوره حمد و بخشى از سوره بقره مى‏باشد كه با تحقيق حسن فرحات در كويت چاپ شده است. زركلى، الاعلام، ج 2، ص 255؛ حاجى خليفه، كشف الظنون، ج 2، ص 1773؛ زركشى، البرهان، ج 1، ص 291.
روشهاى تفسير قرآن، ص: 227