علل اختلاف قرائات در قرآن :

3. خالى بودن حروف و كلمات از حركات و اعراب‏
از ديگر زمينه‏هاى كه به پيدايش قراآت سبعه و عشره منجر شد، نبودن حركات و اعراب در مصاحف نخستين بود. در كتابت‏هاى آن دوران، كلمات از هر گونه حركات و اعراب و سكنات خالى بودند. استاد دكتر حجتى در تاريخ قرآن در بحث موارد اختلاف قراآت و كيفيت آن مى‏نويسند: «حتى اين حروف و كلمات از حركات و سكنات و اعراب، عارى بود كه بعدها به وسيله ابو الاسود دوئلى (م 69 ه. ق) و ديگران اين كار صورت گرفت.» «2»
نبودن حركات در كلمات، وجوه و احتمالات فراوانى را حتى براى آشنايان به زبان عربى فراهم مى‏ساخت. بسا در يك كلمه، بيش از دو قرائت ممكن بود و اگر خواننده با زبان عربى آشنايى كامل نمى‏داشت، دشوارى‏هاى فراوانى را براى او به همراه مى‏آورد. زيرا ساختار زبان عرب، به شكلى بود كه در مواردى، شكل ظاهرى كلمه، هم مى‏توانست فعل باشد و هم اسم، و در ساختار فعل، نيز مى‏توانست ماضى باشد و يا امر و ...
نبودن حركات اعرابى و بنائى مانند فتحه و كسره و ضمه و تشديد، قرائت‏هاى متفاوتى را در برخى از آيات موجب شده بود كه به شمارى از آنها اشاره مى‏شود:
1. سوره بقره 259: أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ، به صيغه امر (اعلم) نزد
__________________________________________________
(1) مجمع البيان، ج 2، ص 751 با اصل 225 ملاحظه شود.
(2) پژوهشى در تاريخ قرآن، ص 301.
نزول قرآن و رؤياى هفت حرف، ص: 181
كسائى و به صيغه متكلم (اعلم) نزد بقيه قرا.
2. سوره بقره 119: قرائت نافع: وَ لا تُسْئَلُ عَنْ أَصْحابِ الْجَحِيمِ، به صيغه نهى و بقيه به صيغه مضارع مجهول. (لا تسأل).
3. سوره اعراف 138: زمخشرى: يعكفون به ضم كاف و كسر آن «1».
4. سوره بقره 222: حتى يطهرن و حتى يطّهّرن. طبرسى: اهل كوفه غير از حفص، يطّهّرن خوانده‏اند كه با تشديد است و بقيه با تخفيف. «2»
5. سوره سبأ 19: باعد فعل ماضى و باعد فعل امر. طبرسى: ابو عمر و ابن كثير و هشام باعد به لفظ امر. و يعقوب و سهل باعد با الف و فتح باء و در قرائت ابن يعمر بعد «3».
6. سوره اعراف 137: يعرشون و يعرشون. طبرسى: ابن عامر و ابو بكر با ضم و بقيه با كسر خوانده‏اند. «4»
7. سوره بقره 282: و لا يضّار كاتب، و لا يضارّ. به فتح راء و ضم آن. زمخشرى مى‏گويد: و لا يضّار، محتمل بر ساختار فعل معلوم و مجهول. «5»
8. سوره توبه 111: فيقتلون و يقتلون «6» طبرسى: اهل كوفه غير عاصم فيقتلون به ضم ياء و يقتلون به فتح ياء خوانده‏اند و بقيّه فيقتلون به فتح ياء و يقتلون به ضم ياء. «7»
9. سوره هود 41: مجريها، به فتح ميم و ضم آن. امام ابن عمر بن سعيد دانى مى‏گويد: حفص و حمزه و كسائى «مجريها» به فتح ميم و بقيه به ضم آن. «8»
__________________________________________________
(1) الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج 2، ص 150.
(2) مجمع البيان، ج 1، ص 560.
(3) مجمع البيان ج 8، ص 602.
(4) همان، ج 4، ص 724.
(5) الكشاف، ج 1، ص 327.
(6) ابن جزرى، النشر فى القراءات العشر، ج 1، ص 26.
(7) مجمع البيان، ج 5، ص 112.
(8) التيسير فى القراءات السبع، ص 124.
نزول قرآن و رؤياى هفت حرف، ص: 182
10. سوره نور 31: على جيوبهنّ، به ضم جيم و كسر آن. ابى عمر بن سعيد دانى: نافع و عاصم و ابو عمر و هشام با ضم خوانده‏اند: جيوبهنّ.
و بقيه به كسر. «1»
شواهد ديگرى از اين دست به تفصيل در تفسير مجمع البيان و كتاب التيسير فى القراءات السبع و الحجة فى علل القراءات السبع، آمده است.
البته ابتدايى بودن خط و بى‏نقطه بودن حروف و عارى بودن كلمات از حركات و اعراب، زمينه اجتهاد قرّا را در قراآت آنها، فراهم آورد و گواهى بود بر اين كه، قراآت از طرف خداوند بر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله، نازل نشده‏اند و علل مذكور از مهم‏ترين علل پيدايش آنها بوده است.