یکی از نام های بسیار مهم قیامت یوم الحساب است که از اسامی مشهور روز قیامت است. واژه حساب که در خصوص محاسبه روز قیامت است، در چندین آیه از قرآن به کار رفته است و این نام بخاطر آن است که تمامی اعمال انسان اعم از خوب و بد، کوچک و بزرگ، مادی و معنوی، اعمالی که در جوانی بوده و در پیری بوده و از زمانی که انسان به تکلیف می رسد، همه بدون استثنا مورد محاسبه قرار می گیرند. تعبیر یوم الحساب در سوره غافر آمده است، آنجا که خداوند می فرماید: وَ قالَ مُوسى إِنِّي عُذْتُ بِرَبِّي وَ رَبِّكُمْ مِنْ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ لا يُؤْمِنُ بِيَوْمِ الْحِسابِ ؛ موسی به فرعونیان می گوید که من به پرودگارم و پروردگار شما پناه می برم از هر متکبری که به روز حساب ایمان نمی آورد. در اینجا از اینکه کسانی به روز قیامت و حساب ایمان ندارند و این چنین کسانی چه سرنوشتی دارند یاد می کند.
در سوره بقره نیز از حساب و یوم الحساب یاد شده است،خداوند می فرماید: أُولئِكَ لَهُمْ نَصيبٌ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ سَريعُ الْحِسابِ ؛ در این آیه شریفه مقصود از اولئک کسانی هستند که حسنه دنیا و آخرت را از خدا می طلبند و می فرماید آنها نصیب و بهره ای از کسب خود دارند و خداوند سریع الحساب است، در این آیه نه تنها از حسابرسی یاد شده است بلکه تاکید شده که حسابرسی بسیار هم سریع است و مقصود آن است که این حساب جدی است و در موعدش محقق می شود و هیچ تردیدی در او نیست. در سوره آل عمران نیز چنین آمده است: إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِآياتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَريعُ الْحِسابِ ؛ در پایان آیه می فرماید وَ مَنْ يَكْفُرْ بِآياتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَريعُ الْحِسابِ؛ کسی که به آیات الهی کفر می ورزد بداند که خداوند سریع الحساب است و حساب خداوند بسیار جدی است. در سوره آل عمران باز موضوع سریع الحساب یاد شده است؛ در بخشی از آیه آمده است: أُولئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَريعُ الْحِسابِ ؛ بخش آغاز آیه این است: وَ إِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُم؛ گروهی از اهل کتاب به خدا و آنچه نازل شده است ایمان آوردند، خاشِعينَ لِلَّه؛ خشوع می کنند، لا يَشْتَرُونَ بِآياتِ اللَّهِ ثَمَناً قَليلا؛ به چیز اندکی آیات خدا را معامله نمی کنند، در ادامه خداوند می فرماید: اولئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ؛ چنین کسانی که خاشعند و آیات الهی را اجر می نهند اجرشان نزد پرودگار محفوظ است و بدانند که خداوند سریع الحساب است و حساب او جدی است و در وقت خودش انجام می شود. شاهد مثال دیگری در سوره مائده است که خداوند متعال در یکی از موضوعات فقهی می فرماید: يَسْئَلُونَكَ ما ذا أُحِلَّ لَهُم قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبات ؛ ای پیامبر از تو سوال می کنند که چه چیزی برای آنها حلال و مجاز است، بگو برای شما هر چیز که طیب است حلال است ؛ تا در ادامه آیه که می فرماید: وَ اذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَريعُ الْحِساب؛ باید اینها تقوا پیشه کنند و بدانند که خدا سریع الحساب است.
عبارت سریع الحساب که بسیار در آیات قرآن تکرار می شود ، نشان از اهمیت حساب می باشد؛ در سوره رعد نیز به نوعی از حساب یاد شده است؛ البته نه با قید سریع الحساب، بلکه با قید سوء الحساب. آیه شریفه چنین است: لِلَّذينَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنى ؛ آنان که پروردگارشان را اجابت می کنند، الْحُسْنى؛ نیکی ها برای آنهاست، در واقع پاداش نیک و نتیجه سودمند و عاقبت خوب برای کسانی است که دعوت پرودگارشان را اجابت کردند و در واقع الحسنی معنای وسیعی دارد. بعد می فرماید: وَ الَّذينَ لَمْ يَسْتَجيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَميعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ أُولئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِساب؛ اما آنانی که فرمان خدا را اجابت نکردند، اگر آنچه که در زمین هست و مانند او را داشته باشند و همه را بخواهند فدیه دهند این کافی نیست . در واقع همین که آنها دعوت پرودگار را اجابت نکردند، لَهُمْ سُوءُ الْحِساب؛ در شرایطی هستند که محاسبه سخت و مشکلی در پیش دارند، وَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهاد؛ در پایان آیه می فرماید جایگاه اینها جهنم است، مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ؛ جایگاه کسانی که سوء حساب دارند، وَ بِئْسَ الْمِهاد؛ و چه بد جایگاهی است؛ که نشان از سختی و دشواری آن روز دارد. همچنین در آیه 21 سوره رعد هم خداوند می فرماید: وَ الَّذينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ يَخافُونَ سُوءَ الْحِساب ؛ این آیه شریفه هم اشاره به این دارد که کسانی هستند که يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ؛ خشیت دارند از پروردگارشان و اینها آدم های مومنی هستند و کسانی هستند که فرمان الهی را خوب انجام می دهند و ویژگی آنان این است که به اعمالشان دقت می کنند چرا که يَخافُونَ سُوءَ الْحِساب؛ از حساب سخت آنجا می ترسند و بدکاران هستند که از آن حساب سخت نمی توانند خارج شوند و در واقع محاسبه در آنجا آنقدر جدی است که اهل ایمان در این دنیا نگرانند و به فکرند که راهی پیدا کنند که به سوالحساب دچار نشوند.
در آیه 40 سوره رعد نیز خداوند می فرماید: وَ إِنْ ما نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذي نَعِدُهُمْ أَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَإِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ وَ عَلَيْنَا الْحِساب ؛ در پایان می فرماید ای پیامبر فَإِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ؛ بر تو هست که ابلاغ کنی، وَ عَلَيْنَا الْحِساب؛ حساب و محاسبه به عهده ماست و به عبارتی ای پیامبر وظیفه تو ابلاغ رسالت و وظیفه ما گرفتن حساب در روز قیامت است. در کتاب ارزشمند مرحوم محدث آشیخ عباس قمی با نام منازل الآخره که تحت عنوان زندگی پس از مرگ به فارسی نیز ترجمه شده است، در فصل هفتم عنوانی دارند با عبارت حسابرسی و در واقع محاسبه ای که در آیات مذکور به آن اشاره شده و اهمیت این محاسبه و حساب را یادآور می شوند و آیاتی را نیز آورده اند که از مهم ترین آیاتی که ایشان بیان می کند در سوره انبیاست که خداوند می فرماید: اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ وَ هُمْ في غَفْلَةٍ مُعْرِضُون ؛ برای مردم وقت حسابشان نزدیک شده است اما متاسفانه ایشان در حال غفلتند، وَ هُمْ في غَفْلَةٍ مُعْرِضُون؛ از تفکر در آن و تهیه و آماده شدن برای آن روز اعراض کرده اند.
تعبیر اقْتَرَبَ نشان می دهد که گرچه ممکن است به ظاهر سال های فراوانی تا فرا رسیدن قیامت طول بکشد؛ اما چون وقوع آن قطعی است، می توان از آن تعبیر به نزدیک کرد. زمانی که انسان مطمئن است که چیزی انجام می شود، گاهی ممکن است تعبیر کند که آن نزدیک است، گرچه سالهای طولانی زمان ببرد. در آیه دیگری نیز آمده است: وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِساباً شَديداً ؛ و چنین است که بسا از قریه (در واقع منظور اهل قریه است) که از فرمان پروردگار جهانیان و پیامبران سرکشی کردند و ایشان را به حسابی سخت، حساب کردیم، فَحاسَبْناها حِساباً؛ در ادامه آمده است که عذاب کردیم ایشان را عذابی بد.
به همین جهت لازم است تا محاسبه قیامت را بسیار جدی بگیریم و در تمام برنامه های روزانه ای که داریم به یاد حسابرسی اعمالمان باشیم. در انجام عمل خوب، وقتی انسان به حسابرسی اش امیدوار می شود، بیشتر آن عمل را انجام می دهد و در انجام عمل بد، وقتی به یاد حساب می افتد، سعی می کند از آن عمل دور شود. شیخ صدوق روایتی پیامبر نقل می کند که مرحوم مجلسی نیز ان حدیث را در کتاب بحار الانوار آورده است و اشاره دارد که روز قیامت بر پا نمی شود و انسان قدمی از قدم بر نمی دارد تا اینکه از چهارچیز در مورد او سوال می کنند و محاسبه می کنند و باید جواب بدهد که آن ها سوالات و محاسبه هایی است که در روز قیامت بسیار مهم خواهد بود. اول از عمر او، که به چه چیز فانی و تباه کرده. شصت یا هفتاد سال یا بیشتر خداوند به او عمر داده این عمر را کجا گذرانده و جوانی اش را چگونه سپری کرده و اگر خدمتی کرده، چه خدمتی بوده است. در سوال بعدی به بخش خاصی از عمر تاکید شده که جوانی اش را چگونه گذرانده و این نشان می دهد که سوال قبلی که از عمر هست، شامل بخشی از عمر که جوانی می باشد نیز بوده؛ اما جوانی به خاطر اهمیت این دوران که انسان در این دوران انرژی و شادابی بیشتری دارد و بسیاری از کارها را می تواند انجام دهد و به همین جهت بسیاری از انسان های بزرگ توفیقاتشان را در ایام جوانی به دست آورده اند؛ به طور ویژه نیز سوال می شود.
سوال سوم این که مال و درآمدش از کجا بوده و در چه چیز خرج کرده؛ در واقع تنها سوال این نیست که مال را از کجا بدست آورده ای، این سوال نیز وجود دارد که در چه مسیری مالش را خرج کرده. سوال چهارم از محبت اهل بیت سوال می کنند و این هم نشان می دهد که انسان نمی تواند فقط درآمد حلال داشته باشد و بگوید من درآمدم حلال بوده و به جا هم خرج کردم و جوانیم هم در راه خوب صرف کرده ام. اینها همه به جای خود؛ شاید از همه مهم تر این است که رابطه انسان با ولایت چگونه بوده است. انسان رابطه خود با اهل بیت و ولایت آنها را چگونه انجام داده است.
در روایت دیگری نیز آمده است که مرحوم مجلسی در بحار از شیخ طوسی نقل می کند که روایت از امام باقر هست. ایشان می فرماید: اولین چیزی که از بنده حساب رسی می شود نماز است، پس اگر قبول شد ، امور دیگر هم قبول می شود .....................؛ این روایت اهمیت نماز را نشان می دهد و بیانگر این است که سوال از نماز از سوالهای اساسی است که انسان باید خودش را برای جوابگویی در آن روز آماده کند. همچنین روایتی دیگری را مرحوم صدوق نقل می کند که مرحوم مجلسی نیز در کتاب بحار آورده که می فرماید: در روز قیامت صاحب قرض شکایت می کند و می گوید کسی از من مالی را قرض گرفته و پرداخت نکرده است، در روایت هست آن کس که پولی را قرض گرفته و موعد پس دادن قرض بوده و قرضش را نداده، قرض گیرنده هم از دنیا رفته است. در قیامت، قرض دهنده از قرض گیرنده سوال می کند که چرا قرضت را ندادی؟ در روایت هست در روز حساب اگر آن که قرض گرفته و نداده، حسناتی دارد از برای صاحب قرض می گیرند و اگر حسنه ای ندارد طبق روایت گناهان صاحب قرض را بر او می گذارند. این روایت نشان دهنده این است که حساب رسی در روز قیامت بسیار جدی و سخت است و انسان باید خودش را برای آن روز سخت آماده کند.
