يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا :
از دیگر توصیف های خاص در مورد جهان آخرت تعبیر «يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا» است؛ روزی که چهره درهم کشیده و سخت می باشد. در سوره انسان تعبیر یاد شده، آمده است. آیات شریفه 5 تا آیه 11 سوره انسان نیز دارای شان نزول خاص و دارای اهمیت و مرتبط با «يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا» است.
سوره انسان مربوط به نیکان است. شاهد مثال در این آیه است که خداوند می فرماید: «إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا»؛ ما از پرودگار خود خائفیم در آن روز که روز عبوس و شدیدی است . (1)
برای دریافت پیام این آیه یاد شده، به آیات پیش برمیگردیم. در آیه 5 آمده است: «إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا»؛ ابرار و نیکان از جامی می نوشند که با عطر خوشی آمیخته است. این آیه توصیف بهشت و نعمات آن است.
در آیه بعد بیشتر توضیح می دهد: «عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا»؛ چشمه ای که بندگان خاص خدا از آن می نوشند و از هر جا بخواهند آن را جاری می کنند، تفجیر یعنی شکافتن و باز کردن. از این آیه به بعد راجع به اهل بیت است، خداوند می فرماید: «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ»؛ منظور آیه این است که در واقع آنها به نذر خود وفا می کنند، «وَ يَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا»؛ و از روزی که عذابش گسترده است می ترسند.
آیه یوفون درباره حضرت زهرا و حضرت علی(ع) هست و نذری که برای سلامتی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) انجام دادند . (2)
آیه بعدی می فرماید: «وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا و َيَتِيمًا وَأَسِيرًا»؛ آنها غذای خود را با آن که به آن نیاز دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می دهند. بنا بر نقل مفسران شب اول مسکین، شب دوم یتیم و شب سوم اسیر آمد. هر سه بار با آن که گرسنه بودند و نیاز به غذا داشتند، غذای خود را اطعام کردند که نهایت گذشت و ایثاری است که اهل بیت داشتند و الگوی همه انسانها هستند.
بعد در ادامه آیه هست: «إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا»؛ آنها می گویند ما شما را برای خدا اطعام می کنیم، این اطعام جز برای رضای خدا نیست. یعنی هیچ پاداش و تشکری از شما نمی خواهیم، «لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا»؛ که این بزرگواری اهل بیت است که حتی زمانی که اطعام که می کنند، در واقع به تشکر نیازی ندارند.
در ادامه در آیه 10 که آیه شاهد مثال هست می فرماید: «إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا»؛ ما می ترسیم و از پرودگار خود از روزی که آن روز عبوس و قمطریر است خائفیم. روزی است که در واقع بسیار در هم فشرده و شدید و سخت است.
آیه شریفه بعد هم می فرماید: «فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا»؛ (بخاطر اين عقيده و عمل) خداوند آنان را از شرّ آن روز نگه مىدارد و آنها را مىپذيرد، در حالى كه غرق شادى و سرورند! آیه بعد نیز تکمیل کننده آیات پیشین است؛ چرا که می فرماید این جمعی که می گویند ما از خدای خود و از آن روز بخاطر سختی اش می ترسیم، از این رو خداوند آنها را از شر آن روز، حفظ می کند و از آنها استقبال می کند، در حالی که شادمان و مسرور هستند.
شان نزول این آیات در تفاسیر مفصل آمده است (3)، ابن عباس نقل می کند که امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بیمار شدند، پیامبر با جمعی از یاران به عیادتشان آمدند و به حضرت علی گفتند ای ابوالحسن خوب بود نذری برای شفای فرزندان خود می کردی، حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) و فضه که خادم آنها بود نذر کردند که اگر آنها شفا پیدا کنند سه روز، روزه بگیرند.
طبق برخی روایات امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نیز گفتند ما نیز نذر می کنیم و روزه می گیریم. در نهایت چیزی نگذشت که شفا گرفتند، در حالی که غذایی در منزل نبود، یا کم بود. هنگام افطار سائلی آمد و تا پایان آیه که غذای خودشان را به مسکین و یتیم و اسیر را دادند و این نهایت ایثاری بوده که انجام شد.
در همین حال جبرئیل نازل شد و این سوره را آورد و این آیات را خواند. این جملاتی که در این آیات به کار رفته و از قیامت یاد شده است، بسیار مهم است.
عبارت «إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا»؛ این سخن ابرار هست. ابرار می گویند که ما از خدا خوف داریم، بخاطر آن عذابی که در آنجا وجود دارد. به همین جهت می توان اشاره کرد که این آیه به لحاظ شان نزول و جایگاهی که دارد می تواند این سوال را به ذهن بیاورد که خوف ابرار به چه معناست؟
شاید ابرار اصلا ترس و خوفی نداشته باشند و آنها به لحاظ رفتارها و اعمال نیکی که در زندگی شان انجام داده اند، دیگر ترس در مورد آنها موضوعیت ندارد. مفسران ذیل آیه، این مساله را به نوعی پاسخ داده اند که ترس در واقع از شدت عذاب است، چون عذاب شدید است، حتی معصومین نیز از شدت عذاب یاد می کنند و به لحاظ شدت عذاب، آنها حتی فکر گناه را هم از سر برده اند و اصلا گناه نمی کنند. ما نیز باید همین گونه باشیم.
بنابراین تعبیر عبوس و قمطریر در این آیه شریفه، نمایانگر شدت آن روز است. تعبیر عبوس که در آیه آمده است از صفات انسان است و به کسی که قیافه اش در هم کشیده شده عبوس می گویند و اگر روز قیامت را توصیف به عبوس کرده اند؛ این کنایه ای است از سختی آن روز، که سختی آن روز بر رفتار فرد عبوسی و گرفتگی ایجاد می کند.
تعبیر قمطریر نیز به گفته ی برخی از مفسران به معنای شدت و سختی است. بنابراین تمام این تعابیر نشان می دهد که آن روز، روز بسیار سختی است و باید از پیش برای آن روز فکر کرد.
-----------------------------------------------------
(1) انسان، 10
(2)مجمع البیان ج 10 ص 616 .
(3)تفسیر نور الثقلین ج 5 ص 469
