مفهوم روش‌های تفسیری و اقسام آن

مفهوم روش‌های تفسیری و اقسام آن

روش، اسم مصدر کلمه «رفتن» است. کلمه روش در لغت به معنای طرز، طریقه، قاعده، قانون، راه، هنجار، شیوه، اسلوب و...، معنا شده است. کلمه روش در اصطلاح، به معنای مسیر یا فرایندی است که برای تحصیل یک معرفت یا هدف طی می‌شود. روش در اصطلاح علم تفسیر ناظر به دو مفهوم است:

الف) تعریف خاص: روش تفسیری در این تعریف، به معنای مسیر یا فرایندی است که مفسر آن را در فهم آیات دنبال می‌کند و اختلاف در آن سبب تفاوت در فهم آیات می‌شود و می‌توان از آن با عنوان مستنداتی یاد کرد که مفسران در فهم و تفسیر آیات قرآن از آن بهره گرفته‌اند.

در این تعریف، بهره‌گیری از منبع یا مستند، نقش اساسی در روش تفسیری دارد. منابع تفسیر با «ابزار» تفاوت دارند، که همان علوم و دانش‌های لازم مانند: ادبیات، قرائات، اصول فقه و... برای تفسیر هستند. بر این اساس، تفسیر ادبی و علمی که در آنها از ادبیات و علم به‌عنوان ابزار و دانش مورد نیاز تفسیر قرآن استفاده می‌شود، از رو‌ش‌های تفسیر قرآن نیستند. رو‌ش‌های تفسیری در این تعریف بدین شرح‌اند:

1. روش تفسیر قرآن به قرآن: مقصود از آن، تفسیر قرآن به وسیله قرآن است که در آن هر آیه‌ای به کمک و استناد آیات دیگر، اعم از آیات آن سوره، یا آیات دیگر سوره‌ها، تفسیر شود؛ زیرا برخى‏ آیات مبیّن ‏آیات دیگرند و به تفصیلِ معانى و محتواى دیگر آیات پرداخته‏ اند؛

2. روش تفسیر روایی: مقصود از روش تفسیری روایی، تفسیر قرآن با استناد به روایات و سنّت معصومان (ع) است، خواه روایات پیامبر(ص) که اهل‌سنت در تفاسیر روایى خود از آن بهره مى‏برند، یا روایات امامان معصوم(ع) که شیعه از روایات آنان نیز افزون بر روایات
رسول خدا در تفسیر روایى خود استفاده می‌کند؛

3. روش تفسیر عقلی: مقصود از روش تفسیر عقلی، تفسیر قرآن با استناد به درک عقل است؛ چنان‌که مراد الهی با عقل برهانی و اکتسابی آشکار شود؛

4. روش تفسیر عرفانی: تفسیر عرفانی از آن جهت که با استفاده از منبع کشف و شهود، معنا و مراد الهی از آیات قرآن را آشکار می‌کند، به‌مثابه یک روش تفسیری است و از آن جهت که به ابعاد عرفانی آیات توجه دارد و در جهت تبیین آنها می‌کوشد، گرایش تفسیری است؛

ب) تعریف عام: روش تفسیری در معنای عام، به معنای راهکاری است که مفسر برای فهم و آشکار کردن معنا و مقصود آیات قرآن انتخاب می‌کند. بنابراین، روش، مفهومی راهبردی دارد و بیانگر چگونگی کوشش علمی مفسر در تبیین معنای آیات است.

بر این اساس، هرگونه تلاش و راهکار مفسر در تبیین مقاصد آیات به معنای روش است. برای مثال، اگر مفسری با استناد به قواعد ادبی به تفسیر آیات بپردازد، روش تفسیری او روش ادبی یا اجتهادیْ ادبی است و اگر به کمک علوم تجربی به تفسیر آیات بپردازد، روش او اجتهادیْ علمی است. رو‌ش‌های تفسیری براساس این تعریف، به شرح ذیل‌اند:

1. روش تفسیری روایی محض؛ 2. روش تفسیری باطنی محض؛ 3. روش تفسیری اجتهادی؛ 4. روش تفسیری اجتهادی قرآن به قرآن؛ 5. روش تفسیری اجتهادی روایی؛ 6. روش تفسیری اجتهادی ادبی؛ 7. روش تفسیری اجتهادی علمی؛ 8. روش تفسیری اجتهادی فلسفی.

شایان گفتن است که از روش‌های تفسیری به «مناهج تفسیری» نیز تعبیر می‌شود. در واقع منهج تفسیری، عنوان عربی «روش تفسیری» است.

--------------------------------------------
کتاب روشهای تفسیری . مودب و عزتی . ص 9