تفاسیر کلامی :

تفسير كلامى‏
از جمله تفسيرهاى اجتهادى، تفسيرهاى كلامى است كه مفسران با سبك و گرايش كلامى، به تفسير آيات پرداخته‏اند. در اين‏گونه تفسيرها، بيشتر آياتى كه بيان‏گر عقايد مسلمانان هستند، تحقيق و تدبّر شده‏اند. از طرفى، چون در بين مسلمانان هرمفسرى از گرايش كلامى خاصى برخوردار بوده، مانند اشعرى، معتزله و شيعى، ازاين‏رو، گروهى از آنان با پذيرفتن مبانى فكرى و اعتقادى خاص خود در كلام، به تفسير آيات و دفاع از عقايد خويش و پاسخ‏گويى به شبهات مخالف، مى‏پردازند، لذا تفسيرهاى كلامى با انگيزه دفاع از عقايد خاصى شكل گرفته ‏اند.
در تفسيرهاى كلامى برخلاف تفسيرهاى اجتهادى، آياتى كه مربوط به بيان عقايد درباره توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد است، به تفصيل مطالعه و تتبّع شده‏ اند.
مفسران كلامى معتقدند كه قرآن، برترين و ارزشمندترين كتابى است كه به بيان مسائل كلامى پرداخته و اعتقادات مسلمانان را تبيين كرده است، هرچند آن مطالب كلى و نيازمند تفسير هستند. در اين تفسيرها، مفسران كلامى از روايات، لغت و بلاغت بهره برده، اما جنبه غالب آنها، پرداختن به مباحث اعتقادى است.
در تفسيرهاى كلامى، شيوه استدلال نيز در اثبات يا نفى عقيده‏اى، مورد اهتمام بوده است. برخى تفسيرهاى كلامى چون از روايات يا استدلال به شكل گسترده‏تر استفاده كرده‏اند، مى‏توانند داراى دو گرايش كلامى- روايى و يا كلامى- فلسفى باشند.
در تفسيرهاى كلامى، نخست به دفاع از مباحث اعتقادى مسلمانان پرداخته شده و سپس مباحث كلامى ميان گروهى مسلمانان تبيين شده است؛ زيرا مسلمانان از نظر اعتقادى و ديدگاه‏هاى كلامى به فرقه‏هاى گوناگونى از جمله اشاعره، معتزله، شيعه و زيدى تقسيم شده و هريك براى خويش، مبانى اعتقادى خاصى را در برخى موارد پذيرفته‏اند كه اوج اين كشمكش‏ها در قرن چهارم و پنجم هجرى بوده است.
تفسيرهاى غير كلامى، چون هدف ديگرى را از مباحث تفسيرى دنبال مى‏كردند، در تفسير آيات كلامى، گذرا رد شده و كمتر از عقيده خاصى دفاع كرده‏اند. به گروهى از تفسيرهاى كلامى كه صبغه غالب آنها، مباحث كلامى و يا يكى از صبغه‏هاى غالب آن كلامى بوده، اعم از تفسيرهاى شيعه و اهل سنت، به ترتيب عصر و زمان حيات مفسران‏شان، اشاره مى‏شود:
1- تأويلات القرآن‏
تأليف ابو منصور محمد بن محمود ماتريدى (م 333 ق) و به زبان عربى است.
ماتريدى از عالمان حنفى‏مذهب و پايبند به اعتقاد اشعرى است. ديگر تفسير او تأويلات اهل السنة و تفسير ماتريدى، نام گرفته است. او از متكلمان معروف قرن چهارم اهل سنت و معروف به امام المتكلمين مى‏باشد. ماتريدى صاحب كتاب ردّ الاصول الخمسه، ردّ على المعتزله، ردّ كتاب الامامة و ردّ على الشيعه است كه به نقد عقايد معتزله و اماميه پرداخته است.
تفسير او موجز و دربردارنده تمامى آيات قرآن است. او درصدد اثبات عقايد كلامى اشاعره و نفى اعتقادات معتزله و شيعه بوده و از روايات و استدلال‏هاى عقلى در تبيين آيات كلامى به نفع خويش بهره برده است. ماتريدى از استناد و استشهاد آيات بر يكديگر بهره برده و در مواردى به گفتار فقهى و فتاوى حنفى اشاره كرده است. «1»
__________________________________________________
(1). ايازى، همان، ص 223.
روشهاى تفسير قرآن، ص: 247