1-اهمیت :
کتاب عیون اخبار الرضا منبعی روایی و دارای روایات معتبر و دست اول در مورد حضرت امام رضا(ع) و از امام رضا میباشد و مولف آن یکی از عالمان بزرگ شیعه در دوران متقدمین و از محدثان بزرگ آن دوره و یکی از صاحبان کتب اربعه شیعه شیخ صدوق است این کتاب اثر نقلی است.
بدین جهت ارزشگذاری و اعتبارسنجی روایات آن در اعتبار کتاب بسیار مهم است.
یکی از شاخص های اعتبار کتابهای حدیثی ، اسناد متصل روایات ان کتاب است که کتاب گرانقدر عیون اخبار الرضا از این ویژگی برخوردار است و به نظر میرسد قریب به اتفاق روایتش متصل است و نشان از کوشش بی نظیر شیخ صدوق در تدوین کتاب عیون است و حقیقتا هدیه ویژه از طرف شیخ صدوق به آستان قدس حضرت امام رضا است
او برای این هدف و دریافت و سماع بی واسطه و اتصال روایات کتاب عیون ،سفر های فراوان داشته تا روایات را از منابع اصلی به دست بیاورد و کوشش کرده تا روایات را از اصول حدیثی که مجموعه های حدیثی پیش از کتاب های حدیثی بوده گرداوری نماید . شیخ جلیل القدر اگر مطلع میشد که کسی در خراسان یا شهری دیگر گرچه دور باشد ، حدیثی از پیامبر و اهل‌بیت(ع) روایت کرده به آنجا سفر می‌کرد تا خودش از زبان او مستقیما و بدون واسطه حدیث را بشنود و به شنیدن از واسطه‌ها اکتفا نمی‌کرد
بنا بر نقل برخی از محققان ،در دوره امام رضا(ع) کتب زیادی با عنوان عیون نوشته شده‌اند که به معنای گزینش اخبار است ؛ بنابراین کتاب مذکور هم گزینشی از روایات از امام رضا و در مورد ان حضرت است
شیخ صدوق نبوغی خاص در گرد اوری روایات و تنوع شیوه جمع ان دارد از جمله انها عیون است که متفاوت با دیگر اثار او ست
2 -هدف صدوق :
صدوق می‌خواست به کتابخانه صاحب بن عبّاد هدیه بدهد، از این رو اقدام به نوشتن کتاب عیون اخبار الرضا کرد؛ صدوق می‌گوید: چون صاحب بن عبّاد دو قصیده در مورد امام سروده و اطاعت از امام را واجب برشمرده و ابراز ارادت و محبت کرده است، من این کتاب را برای کتابخانه او نوشتم
کتاب عیون مسند نویسی رسمی و متعارف نبوده ولی با هدفی خاص جمع اوری بخش زیادی از روایات امام رضا است
3-برخی از مصادر کتاب عیون :
بخشی از اعتبارگذار هر اثری مبتنی بر اعتبارسنجی مصادر آن است؛ شیخ صدوق از برخی مصادر کتابش یاد کرده و آن را نشان داده است که آنها از مصادر اصلی و معتبر هستندند مانند :
کتاب «ریان بن صلت» که از اصحاب امام است و صدوق به این کتاب دسترسی داشته
کتاب «علل» فضل بن شاذان از دیگر کتب مورد استفاده صدوق است
همچنین کتاب «قرب الاسناد» حمیری هم منبع شیخ صدوق بوده،
کتاب تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) هم از دیگر مصادر کتاب عیون است
کتاب علی بن ابراهیم هم مورد استفاده صدوق بوده است؛ کتاب «التوحید» محمدبن جعفر بن عیون اسدی هم از مصادر عیون است
کتاب «اخبار فاطمه» و «اخبار زید» از جمله کتبی است که صدوق در نوشتن «عیون» از آن بهره برده و روایاتی را از آنها نقل کرده است
«صحیفة الرضا» است که صدوق همه آن را در عیون آورده است و همين طور كتاب نوادر احمدبن محمدبن اشعری
محاسن برقی کتاب دیگری است که مورد استفاده صدوق در نوشتن عیون بوده است
4 - سیر منطقی مطالب کتاب عیون اخبار الرضا ( در مورد امام رضا و از حضرت رضا )
او کتاب را در ۶۹ باب تنظیم کرده و در چند باب اول به معرفی امام و زندگی شخصی و شخصیتی و شروع امامت ایشان و خصوصیات امامت پرداخته است . مرحوم صدوق در چند باب اول، به بحث واقفه و امامت امام و روایات تصریح شده در این موضوع پرداخته است و بیانهای از خود صدوق است و سیر مطالب چنین است :
1- مباحث تاریخی .
2- اعتقادی : بعد از تاریخی به برخی روایات امام در موضوعات مهم اعتقادی پرداخته است؛ موضوعاتی درباره زیدبن علی بن حسین و همینطور در باره علم و همچنین دلایل پذیرش ولایتعهدی از سوی امام و مناظرات مهمی از حضرت در خصوص توحید و رسالت پیامبر و امامت و معاد
3- فقهی : چند باب به علل الاحکام و علل الشرایع
-دیگر اثار شیخ صدوق :5
شیخ طوسی در فهرست، گزارشی از تألیفات صدوق آورده است و بیان کرده است که صدوق ۳۰۰ مصنف و کتاب داشته و فهرست کتبش معروف و شناخته شده بوده است . وی از 40 کتاب صدوق نام برده است که عیون اخبارالرضا هم در این فهرست وجود دارد
تعریف متصل :
حدیثی است که سلسله سند آن متصل باشد و هر یک از راویان، حدیث را از روی طبقه بالاتر به صورت سماع، اجازه و مناوله تحمل کرده باشد و از این جهت فرق نمی‌کند که مرفوع به معصوم باشد یا موقوف بر غیر معصوم باشد. در صورتی که سند تا به معصوم برسد متصل مطلق است .
روایات متصل کتاب عیون اخبار الرضا :
تعداد روایات 1624 در نرم افزار اسناد صدوق از مرکز نور به ملاحظه تعدد طریق یک روایت و بدون ملاحظه کمتر است و نزدیک به 1000 و برخی از محققان 967 روایت شمرده اند
متصل ( مطلق ) و مسند 1537
درصد روایت مسند؟ حدود مسند 93 درصد
بقیه غیر متصل یعنی حدود 90 : مرفوع:4 . مرسل:24 . موقوف؛59
طریق شیخ در عیون در اغلب روایات سماع است
اسناد به پیامبر و امام صادق و امام باقر و امام رضا
چه تعداد از روایات مسند به پیامبر میرسد ؟و همینطور به امام رضا و امام صادق و امام باقر و امام رضا علیه السلام.
فراوانی روایات مسند به پیامبر اسلام،امام باقر،امام صادق و امام رضا علیهم‌السلام
رسول الله؛ ۳۲۷ روایت - امام باقر:۱۲ - امام صادق؛۵۴ - امام رضا:306
نمونه های روایات مسند دارای اهمیت فراوان در کتاب عیون :
1 - روایت سلسله الذهب که نخستین بار در بین اثار روایی متقدمین تنها در اثار صدوق امده ازجمله در عیون اخبار الرضا و همینطور امالی و التوحید و معانی الاخبار و ثواب الاعمال و ظاهرا منبع ایشان صحیفه الرضا است گرچه در صحیفه الرضا موجود بخش پایانی روایت : بشرطها و شروطها و انا من شروطها نیست و بعید نیست شیخ صدوق دسترسی به منبع دیگری داشته است .
عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج2، ص: 134
37 باب ما حدث به الرضا ع في مربعة نيسابور و هو يريد قصد المأمون
روایت یاد شده به 5 طریق در کتاب عیون در باب 37 و 38 آمده که همه انها مسند هستند و روایت چهارم از متن کامل تری است و آن عبارت « بشروطها و انا من شروطها »
4- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَيْنِ مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْأَسَدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الصَّوْلِيُ قَالَ حَدَّثَنَا يُوسُفُ بْنُ عَقِيلٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ رَاهَوَيْهِ قَالَ: لَمَّا وَافَى أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا ع نَيْسَابُورَ وَ أَرَادَ أَنْ يَخْرُجَ مِنْهَا إِلَى الْمَأْمُونِ اجْتَمَعَ عَلَيْهِ أَصْحَابُ الْحَدِيثِ فَقَالُوا لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ تَرْحَلُ عَنَّا وَ لَا تُحَدِّثُنَا بِحَدِيثٍ فَنَسْتَفِيدَهُ مِنْكَ وَ كَانَ قَدْ قَعَدَ فِي الْعَمَّارِيَّةِ فَأَطْلَعَ رَأْسَهُ وَ قَالَ سَمِعْتُ أَبِي مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ يَقُولُ سَمِعْتُ أَبِي أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ ع يَقُولُ سَمِعْتُ النَّبِيَّ ص يَقُولُ سَمِعْتُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا.
قال مصنف هذا الكتاب ره من شروطها الإقرار للرضا ع بأنه إمام من قبل الله عز و جل على العباد مفترض الطاعة عليهم
روایت یاد شده به 5 طریق در کتاب عیون در باب 37 و 38 آمده که همه انها مسند هستند و روایت چهارم از متن کامل تری است و آن عبارت « بشروطها و انا من شروطها »
