تفاسیر فقهی

9- زبدة البيان فى احكام القرآن‏
تأليف احمد بن محمد اردبيلى (م 993 ق) معروف به مقدس اردبيلى و به زبان عربى است. مقدس اردبيلى از عالمان بزرگ شيعه در قرن دهم بوده كه كتاب او در تفسير فقهى، از ارزشمندترين كتاب‏هاى فقهى به‏شمار رفته است. تفسير او براساس ترتيب ابواب فقه و شامل آيات الاحكام است.
مرحوم اردبيلى، در كنار تفسير آيات فقهى به مباحث جنبى آنها و به بحث درباره مطالب كلامى و تاريخى مى‏پردازد. او گفتار عالمان شيعه و در مواردى آراى اهل سنت را ذكر كرده و مبناى فقهى خود را تثبيت مى‏كند. ايشان در مقدمه، تفسير سوره‏
__________________________________________________
(1). معرفت، همان، ج 2، ص 370.
(2). خرمشاهى، همان، ص 717.

حمد را به شكل كامل از باب فضيلت آن آورده است. استدلال و ترتيب مباحث تفسيرى او مورد توجه فقيهان بعد از او بوده است. «1»
10- منتهى المرام فى شرح آيات الاحكام‏
تأليف محمد بن حسين بن امام قاسم بن محمد (م 1067 ق) به زبان عربى است. محمد بن حسين، داراى مذهب زيدى و از عالمان بزرگ يمن بوده و تفسيرش در شرح و تفسير آيات الاحكام براساس مذهب زيديه و دربردارنده غالب آيات الاحكام و براساس ترتيب سوره‏هاى قرآن است. تفسير او موجز و در شرح آيات الاحكام محمد بن ابراهيم وزير است كه به تكميل آن پرداخته و مطالبى بر آن افزوده است.
روايات مأثور در آن، مورد توجه بوده و از گفتار صحابه و تابعين نيز استفاده شده است. در مواردى به سبب نزول آيات اشاره كرده و از مقارنه بين مذاهب و تفصيل گفتار خوددارى كرده است و چون درنظر داشته تفسيرش موجز باشد، از مباحث لغوى، قرائات، بيانى و كلامى به‏دور بوده است. او در اين تفسير ضمن دفاع از مذهب زيديه و شرح آيات فقهى برمبناى فقه زيدى، از تعصب و اظهارنظر بدون دليل خوددارى نيز كرده است. «2»
11- مسالك الافهام الى آيات الاحكام‏
تأليف جواد كاظمى (م قرن 11 ق) كه به زبان عربى بوده و براساس مذهب شيعه اثنى‏عشرى تنظيم شده است. او براساس ترتيب ابواب فقهى همت گمارده‏
__________________________________________________
(1). همان، ص 705.
(2). ايازى، همان، ص 674.

و در موضوعات فقهى، آيات را گردآورى و تفسير كرده است. در تفسير مسالك الافهام به آرا و مذاهب فقهى اهل سنت توجه شده و نوعى مقارنه بين آنها درنظر گرفته شده است.
در تفسير هرآيه، اهتمام به شناسايى لغت و اعراب آنها داشته و در برخى موارد، ضمن بيان مطالب فقهى، به نكات تفسيرى غير فقهى نيز پرداخته است. از روايات معصومين عليهم السّلام و گفتار صحابه كمك گرفته و آنها را در مواردى بسط داده است. «1»
12- التفسيرات الاحمديه‏
تأليف احمد بن ابى سعيد بن عبد اللّه (م 1130 ق) معروف به ملاجيون حنفى، از عالمان بزرگ حنفيه و به زبان عربى است. تفسير ملاجيون از تفسيرهاى فقهى حنفى به همراه مقارنه با ديگر مذاهب اهل سنت و شيعه و براساس ترتيب آيات قرآنى است.
غالب آيات الاحكام در كتاب التفسيرات الاحمديه به شكل موجز و مختصر تفسير شده است. احمد بن ابى سعيد گفتار فقيهان را ذكر كرده و براى تثبيت مذهب حنفى، برخى از آنها را ترجيح داده و برآن استدلال كرده است.
او در تفسيرش از روايات نبوى صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و گفتار صحابه بهره برده و از ذكر اسرائيليات پرهيز نداشته است. ملاجيون، از كتاب‏هاى انوار التنزيل بيضاوى و كشاف زمخشرى كمك گرفته و در مواردى به مباحث غير فقهى نيز به تناسب موضوع بحث پرداخته است. وى ضمن گفتار عالمان اهل سنت در مباحث كلامى و اصولى به طرفدارى از اشاعره، ديدگاه‏هاى معتزله را نقد كرده است. «2»
__________________________________________________
(1). معرفت، همان، ج 2، ص 372.
(2). ايازى، همان، ص 252.