علم الدرایه تطبیقی : پیشینه تاریخی

پيشينه تاريخي

دانش مصطلح الحديث يا علم الدراية که شامل دهها اصـطلاح حـديثي مربـوط بـه
سند و متن است، به نظر مي رسد نخستين بار در بـين محـدّثان اهـل سـنّت رواج
بيشتري داشته و نخستين کسي که در ميان آنان به تصنيف در اين بخش مبـادرت
نمود، قاضـي ابومحمـد رامهرمـزي (م۳۶۰/) صـاحب کتـاب المحـدّث الفاصـل
بينالراوي و الواعي ميباشد و سپس عـدّه اي ديگـر در ايـن موضـوع تأليفـاتي را
فراهم آورده اند که مهمترين آنها به شرح ذيل است:

۱ معرفة علوم الحديث، حاکم نيشابوري (م۴۰۵/)؛
.۲ الکفاية فی علم الرواية، خطيب بغدادي (م۴۶۳/)؛
.۳ علوم الحديث، ابن صلاح (م۶۴۳/)؛
.۴ المنهل الراوي، نووي (م۶۷۳/)؛
.۵ المنهل الروي، ابن جماعة (م۷۷۳/)؛

.۶ الباعث الحثيث فی شرح اختصار علوم الحديث، ابن کثير (م۷۷۴/)؛
.۷ نخبةالفکر فی مصطلح أهل الأثر، ابن حجر (م۸۵۲/)؛
.۸ شرح نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر، ابن حجر (۸۵۲/۲)
.۹ تدريب الراوي، جلال الدين سيوطي (م۹۱۱/)؛
.۱۰ قواعدالتحديث، علامه قاسمي (م۱۳۳۲/)؛

.۱۱ علوم الحديث و مصطلحه، دکتر صبحي صالح (قرن چهاردهم)
۲ اصول الحديث علومه و مصطلحه، دکتر عجاج (قرن چهاردهم)؛
.۱۳ الوسيط فی علوم و مصطلح الحديث، محمد ابوشهبه (قرن چهاردهم)؛
.۱۴ منهج النقد فی علوم الحديث، نورالدين عتر (قرن چهاردهم)؛

قابل ذکر است که در بين اصطلاحات حديثي، عبارات: مقبول و مردود، صحيح،
حسن و ضعيف، که مربوط به تقسيم خبر واحد از نظر حالات راويان است، از سابقه
تاريخي بيشتري برخوردار و در بين اهل سنّت، نخست توسط ترمذي (م۲۷۹/) به کار
گرفته شد که تفصيل پيشينه تاريخي آن در درس سوم خواهد آمد.

برخي از مؤلّفان و يا شارحان منابع حديثي اهل سنّت نيز به تطبيق مصطلحات
حديثي بر روايات آن کتاب، پرداخته اند که به شرح ذيل است:

.۱ سنن ترمذي؛
۲ جامع بيان العلم و فضله، ابن عبدالبر؛
.۳ صحيح سنن ابن ماجة، الباني؛
.۴ ضعيف سنن ابن ماجة، الباني؛
.۵ صحيح سنن نسائي، الباني؛
.۶ ضعيف سنن نسائي، الباني؛
.۷ مسند أبي شيبة؛
۸ . مسند حنبل، احمد محمد شاکر؛
.۹ مجمع الزوائد و منبع الفوائد، هيثمي.

در بين محدّثان شيعه به کـار بـردن اصـطلاح مقبـول و مـردود يـا صـحيح و
غيرصحيح و همانند آنها، سابقه طولاني تر دارد و بـه زمـان امامـان معـصوم^ و
راويان آنها و سپس به دوران قدماي اماميه، مربوط مـيشـود و آن اصـطلاح نـزد
محدّثان بزرگوار شيعه مانند کليني (م۳۲۸/) و صدوق (م۳۸۱/ ق) و شيخ طوسـي
(م۴۶۰/ق)، رايج بوده است

و آنهـا عبـاراتي ماننـد: «هـذا عنـدي صـحيح، کـل مـا
صحّحه شـيخي فهـو عنـدي صـحيح، فـلانٌ ضـعيف، فـلان ضـعيف الحـديث، احکـم
شيخ صدوق به نقل از فضل بن شاذان ميگويد: هذا بصحّته و...» به کار مي بردند.
حديث صحيح علی موافقة الکتاب و... .

نخستين کساني که در بين محدّثان شـيعه، اصـطلاحات حـديثي را توسـعه و
مورد بحث و گفتوگوي بيشتري قرار دادند، ابن طاووس، جمال الدين احمـد بـن
موسي (م۶۷۳/) و علّامه حلّي، جمال الدين ابومنصور حسن بـن يوسـف (م۷۲۶/)
ميباشند ولي از اين دو عالم گرانقدر، تأليفي در اين موضوع يافت نـشده اسـت؛

البته سيدحسن صدر در کتاب تأسيس الشيعة بر آن است که پيـشگام ايـن دانـش،
حاکم نيشابوري شيعه (م۴۰۵/) است.

مؤلّفان ديگري که در اين مقوله، اقـدام بـه
تدوين تأليفي مستقل نموده اند و يا در ضمن کتاب ديگري بـدان هـا پرداختـه انـد،
مهمترين آنها به شرح ذيل است:

.۱ البداية فی علم الدراية، شهيد ثاني (م/ ۹۶۵ه).

.۲ الرعاية فی علم الدراية، شهيد ثاني (م/ ۹۶۵ه).

.۳ وصول الاخيار إلي اصول الاخبار، حسين بن عبدالصمد عاملي (م۹۸۴/).

.۴ منتقي الجمان فی الاحاديث الصحاح و الحسان، حسن بن شهيد ثاني (م۱۰۱۱/).

۵ الوجيزة فی علم الدراية، شيخ بهائي (م۱۰۳۱/).

.۶ الرواشح السماوية فی شرح الأحاديث الامامية، ميرداماد (م۱۰۴۱/).

.۷ مقباس الهداية فی علم الدراية، عبداالله مامقاني (م۱۳۵۱/)
.
۸ . نهايةالدراية، سيدحسن صدر (م۱۳۵۴/).

.۹ قواعدالحديث، محي الدين موسوي (معاصر).

.۱۰ اصول الحديث و احکامه فی علم الدراية، جعفر سبحاني (معاصر).

.۱۱ علم الحديث، شانه چي (معاصر).

.۱۲ تلخيص مقباس الهداية، تلخيص و تحقيق: علياکبر غفّاري.

برخي از مؤلّفان و يا شارحان منـابع حـديثي شـيعه نيـز بـه تطبيـق برخـي از
مصطلحات حديثي بر روايات آن کتاب پرداخته اند که به شرح ذيل است:

.۱۳ روضة المتقين فی شرح من لايحضره الفقيه، محمدتقي مجلسي؛

.۱۴ مرآة العقول فی شرح اخبار آلالرسول (شرح کافي)، محمدباقر مجلسي؛

.۱۵ ملاذ الاخيار فی فهم تهذيب الاخبار، محمدباقر مجلسي؛

.۱۶ مناهج الاخبار فی شرح الاستبصار، زينالعابدين علوي؛

.۱۷ تهذيب الاحکام، به تعليق: علياکبر غفاري.

------------------------------------------

علم الدرایه تطبیقی . سید رضا مودب . ص 25.