معاد : یوم الاخر :

یوم الاخر :

از دیگر توصیف های خاص در مورد جهان آخرت تعبیر «الْيَوْمِ الْآخِرِ» هست که بیش از صد بار در قرآن به کار رفته و بسیار معروف و مشهور گردیده است. همچنین تعبیر دیگر پر کاربرد، عبارت «الدَّارُ الْآخِرَةُ» به معنای خانه آخرت است که نشان از آن دارد که آخرت باید برای مومنان مهم باشد. واژه آخِر در برابر اول هست، آنچنان که آخَر معنای دیگری دارد و نقطه مقابل واحد است. مرحوم طبرسی می فرماید اگر آخرت را یوم الآخِر می گویند از آن جهت است که بعد از دنیاست و دنیا نیز بدین جهت دنیا نامیده شده که به مردم نزدیک است.

خداوند در توضیح معنای نیکوکاری می فرماید: «لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السَّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ». نيكى، (تنها) اين نيست كه (به هنگام نماز،) روىِ خود را به سوى مشرق و (يا) مغرب كنيد (و تمام گفتگوى شما، درباره قبله و تغيير آن باشد و همه وقت خود را مصروف آن سازيد) بلكه نيكى (و نيكوكار) كسى است كه به خدا و روز رستاخيز و فرشتگان و كتاب (آسمانى) و پيامبران، ايمان آورده و مال (خود) را، با همه علاقه‏اى كه به آن دارد، به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان، انفاق مى‏كند، نماز را برپا مى‏دارد و زكات را مى‏پردازد . در آیه شریفه بیان می کند که نیکی یا برخی می گویند نیکوکاران کسانی هستند که به خدا و روز دیگر و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورده اند؛ «وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّين» نیکوکاران کسانی هستند که نخست ایمان به خدا و بلافاصله بعد از ایمان به خدا، به روز آخرت و روز قیامت ایمان دارند.

علامه طباطبائی در خصوص چگونگی ایمان در آیه یاد شده بیان می دارد:

مراد از ايمان، ايمان كامل است كه اثرش هرگز از آن جدا نمى‏شود و تخلف نمي كند، نه در قلب و نه در جوارح، در قلب تخلف نمي كند چون صاحب آن دچار شك و اضطراب و يا اعتراض و يا در پيشامدى ناگوار دچار خشم نمي گردد و در اخلاق و اعمال هم تخلف نمي كند، (چون وقتى ايمان كامل در دل پيدا شد، اخلاق و اعمال هم اصلاح ميشود) . طبرسی نیز مقصود از یوم اخر را ايمان بروز قيامت كه شامل ايمان بزندگى پس از مرگ و حساب و ثواب و عقاب است ، می داند .

در تعبیر دیگری در سوره قصص آمده است: «تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذينَ لا يُريدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَ لا فَسادا»؛ آن جهان آخرت را تنها برای کسانی قرار دادیم که اراده برتری جویی بر زمین و فساد ندارند . بنابراین این آیه نشان می دهد که منظور از دار آخرت، بهشت می باشد ؛ چرا که آن خانه، جایگاهی است که خداوند برای کسانی قرار داده که در زمین بزرگی و برتری جویی برای خود نمی خواهند و قصد فساد ندارند و اگر خدمت یا مسئولیتی می کنند همه برای رضای خداست. منظور از جهان آخرت، جهان و خانه ای است که پایان زندگی و دائمی است و بعد از آن دیگر خانه ای وجود ندارد .

در سوره بقره نیز به همین موضوع پرداخته شده است و خداوند می فرماید: «وَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ»؛‏ و آنان كه به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پيش از تو (بر پيامبران پيشين) نازل گرديده، ايمان مى‏آورند و به رستاخيز يقين دارند .
بنابراین مومنان حقیقی کسانی هستند که نسبت به آخرت یقین دارند و اهل ایقان هستند.

علامه طباطبائی معتقد است که اگر در آیه تعبیر به یوقنون در خصوص جهان آخرت نموده است به خاطر آن است که لازمه يقين، عبارتست از فراموش نكردن آخرت، چون بسيار مي شود انسان نسبت بچيزى ايمان دارد و هيچ شكى در آن ندارد، اما پاره‏اى از لوازم آن را فراموش مى‏كند و در نتيجه عملى منافى با ايمانش انجام مي دهد، بخلاف يقين كه ديگر با فراموشى نمي سازد و ممكن نيست انسان، عالم و مؤمن به روز حساب باشدو همواره آن روز را در خاطر داشته و بياد آن باشد، بياد روزى باشد كه در آن روز به حساب كوچك و بزرگ اعمالش مى‏رسند و در عين حال پاره‏اى گناهان را مرتكب شود، چنين كسى نه تنها مرتكب گناه نمي شود، بلكه از ترس، به گناه نزديك هم نمى‏گردد .

تعبیر الیوم الآخر یا الدار الآخره یا الآخره در برابر دنیا است که همان نشئه ی اولی می باشد، مثلا خداوند در سوره واقعه می فرماید: «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولى‏ فَلَوْ لا تَذَكَّرُون»‏؛ شما عالم نخستين را دانستيد چگونه متذكّر نمى‏شويد (كه جهانى بعد از آن است . یعنی وقتی انسان، عالم نخستین یعنی دنیا را دریافت و درک کرد، پس چگونه است که متذکر جهان آخرت نمی شود. شاهد مثال قرآنی دیگری نیز وجود دارد که خداوند در سوره ضحی می فرماید: «وَ لَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَكَ مِنَ الْأُولى»‏ ؛ عالم آخرت از عالم نخستین برای تو بهتر است .

آیات دیگری نیز در خصوص ایمان به جهان آخرت آمده است، مثلا در سوره بقره می فرماید: «إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هادُوا وَ النَّصارى‏ وَ الصَّابِئينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُون»؛ كسانى كه (به پيامبر اسلام) ايمان آورده‏اند، و كسانى كه به آئين يهود گرويدند و نصارى و صابئان [پيروان يحيى‏] هر گاه به خدا و روز رستاخيز ايمان آورند، و عمل صالح انجام دهند، پاداششان نزد پروردگارشان مسلم است و هيچ گونه ترس و اندوهى براى آنها نيست‏ . یعنی چنین کسانی در دشوارترین و سخت ترین شرایط با آرامش با مشکلات رو به رو می شوند، اما از مشکل هراسی ندارند و عقب نشینی نمی کنند.
در آیه دیگری از سوره بقره خداوند راجع به حضرت ابراهیم می فرماید: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهيم‏ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِنا وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرات مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِر»؛ و (به ياد آوريد) هنگامى را كه ابراهيم عرض كرد: «پروردگارا! اين سرزمين را شهر امنى قرار ده! و اهل آن را- آنها كه به خدا و روز بازپسين، ايمان آورده‏اند- از ثمرات (گوناگون)، روزى ده . بنابر بر آیه یاد شده، هنگامی که ابراهیم گفت پروردگارا این سرزمین را (که اشاره به سرزمین مکه هست) بلد ایمن قرار بده و اهل اینجا را از ثمرات و برکات بهره مند کن، بلافاصله توضیح می دهد مقصود کسانی هستند که ایمان به خدا و بعد هم ایمان به روز آخرت دارند. آیه نشان می دهد که دعای حضرت ابراهیم در مورد کسانی است که اهل ایمان به خدا و ایمان به آخرت باشند.

همچنین در آیه دیگری خداوند چنین می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏ كَالَّذي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِر»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! بخششهاى خود را با منت و آزار، باطل نسازيد! همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم، انفاق مى‏كند و به خدا و روز رستاخيز، ايمان نمى‏آورد . آیه شریفه یاد آور می شود که ای اهل ایمان هنگامی که نیکی می کنید یا صدقه ای انجام می دهید آن را با منت و اذیت باطل و محو و نابود نسازید به مانند کسی که مالش را می دهد و انفاق می کند اما نه برای خدا بلکه برای ریا و کسی که مالش را می دهد اما ایمان به خدا و قیامت ندارد، ضرر نموده است .

در آیات دیگری نیز بعد از ایمان به خدا و یوم آخر، از امر به معروف و نهی از منکر یاد شده است، آنچنان که خدا می فرماید: «يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُسارِعُونَ فِي الْخَيْراتِ وَ أُولئِكَ مِنَ الصَّالِحين»؛‏ به خدا و روز ديگر ايمان مى‏آورند، امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند و در انجام كارهاى نيك، پيشى مى‏گيرند و آنها از صالحانند . پایان آیه بسیار اهمیت دارد که می فرماید کسانی که ایمان به آخرت و به روز قیامت دارند و امر به معروف می کنند و نهی از منکر می کنند و سرعت در کارهای نیک دارند، شتاب می کنند،‏ اینان گروهی هستند که شایسته نام صالحین هستند.

در آیه شریفه دیگری، تعبیر یوم الآخر با مقدمه ای که از بحث اطاعت و ولایت الهی هست آمده، خداوند می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا أَطيعُوا اللَّهَ وَ أَطيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ في‏ شَيْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْويلاً»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، اطاعت كنيد خدا را و اطاعت كنيد پيامبر خدا و اولو الأمر [اوصياى پيامبر] را و هرگاه در چيزى نزاع داشتيد، آن را به خدا و پيامبر بازگردانيد (و از آنها داورى بطلبيد) اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان داريد! اين (كار) براى شما بهتر و عاقبت و پايانش نيكوتر است . در آیه یاد شده می فرماید ای کسانی که ایمان آوردید خدا و رسول خدا را اطاعت کنید و در ادامه می فرماید اولی الامر به معنای صاحبان امر را اطاعت کنید.

از نظر مفسران شیعه به قرینه روایات، مقصود از اولی الامر، معصومین پس از پیامبر اسلام هستند که اطاعت آنها در ردیف اطاعت رسول خداست و لازم و واجب است . سپس در ادامه آیه می فرماید: «فَإِنْ تَنازَعْتُمْ في‏ شَيْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِر ذلِكَ خَيْر وَ أَحْسَنُ تَأْويلا»؛ اگر در چیزی نزاع و شک کردید و دعوا و اختلاف نمودید به خدا و رسول واگذار کنید که آنها در حل آن کمک کنند و در پایان آیه می فرماید اگر اهل ایمان به خدا و اهل ایمان به روز قیامت و آخرت هستید این کار بسیار نیکی است و این بهترین بازگشت و بهترین رجوعی است که در کار شما می تواند باشد.

در آیه دیگری در خصوص یوم آخر، می فرماید: «إِنَّما يَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِر وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاة وَ لَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللَّه فَعَسى‏ أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدين»؛ تنها کسی به عمران و تعمیر مساجد می پردازد که ایمان به خدا و ایمان به روز آخرت داشته باشد و پس از آن از اقامه و برپایی نماز و از دادن زکات یاد شده است و ‏آنها جز از خدا خشیتی ندارند،‏ چه بسا که اینها ازگروهی هستند که هدایت شده اند و از مهتدین هستند . طبرسی، مقصود از یوم آخر را همان اعتقاد به قیامت می داند که سبب عمران مساجد است .

بنابراین این تعداد از آیات که بیان شد به ضمیمه ده ها آیه دیگر که تعبیر یوم الآخر یا عبارت هایی همانند آن در قرآن آمده است، همه انسان را به تفکر در مورد جهان آخرت دعوت می نماید و لازم است بدانیم که چه بخواهیم و چه نخواهیم در آن روز واقع می شویم، بنابراین آن روز را جدی بگیریم و از مجموع این آیات می توان دریافت که جهان و عالم دیگری در ادامه مسیر دنیا وجود دارد و دنیا به منزله جایگاهی است که انسان باید از آن گذر کند و در نهایت به دار دیگری کوچ کند و آخرت قرارگاه و پایگاه نهایی است و جایی است که انسان در آنجا مستقر می شود. در واقع آیات یاد شده، هشداری است به همه انسان ها که مبادا دنیا را سرای جاویدان و خانه ابدی خود قرار دهند، خصوصا زمانی که انسان امکانات دنیا در اختیارش باشد و قدرتمند شود؛ در چنین شرایطی انسان، فراموش می کند که جهان آخرتی نیز هست و خیال می کند که در همین دنیا خواهد ماند و نگاه ماندنی به زندگی دنیائی دارد.

توجه به آیات یاد شده انسان را هشیار می نماید تا دل به دنیا نبندد و دنیا را هدف نداند و تمام نیرو و قدرت خود را معطوف دنیا نکند و برای آخرت نیز فکر کند، بلکه انسان باید دنیا را گذرگاه و منزلگاهی بداند که برای وصول به آخرت ناگزیر است از آن گذر کند. در روایت نیز آمده است: الدنیا مزرعه الاخرةِ . دنیا جایگاه و منزلگاه و مزرعه ای است برای رسیدن به جایگاه بعدی که جهان آخرت است.