بررسى علل اختلاف قراآت‏

آغاز اختلاف را بايد از زمان خلفا به ويژه خليفه دوم، دانست. زيرا در زمان حيات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله اگر كسى دچار اختلاف قرائت مى‏شد، حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله آن را تصحيح مى‏نمود. لكن برخى از صحابه، هر كدام پس از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بر اساس روايتى از آن حضرت، قرائتى را برگزيد.
مهم‏ترين علت اختلاف قراآت را بايد در نگارش و اختلاف مصاحف بلاد جست و جو كرد. زيرا مردم هر بلادى خود را ملتزم به قرائت مصاحف خود
__________________________________________________
(1) همان، ص 15.
نزول قرآن و رؤياى هفت حرف، ص: 173
مى‏دانستند. هر قارى براى خود قرائتى را بر مى‏گزيد. گر چه هدف از ارسال مصاحف توسط عثمان به بلاد، توحيد مصاحف و يك‏سان نمودن آنها بود، اما مصاحف بر يك سبك تنظيم نشدند و هر كدام با ديگرى در برخى از كلمات، حروف، اعراب و ...
متفاوت بود. مصحف مدنى غير از مصحف مكى و آنها غير از مصحف كوفى بودند.
لذا اختلاف آنها را مى‏توان سرآغازى براى قرائت‏هاى متعدد بعدى شمرد. آية اللّه معرفت در اين باره مى‏نويسند:
اختلاف مصاحف، جزء مهم‏ترين علل ايجاد اختلاف در قراآت پس از نزول بود و خود باب جديدى را در حيات مسلمين براى تعدد قراآت گشود. قراى هر بلادى- طبعا- خود را ملتزم به قرائتى مى‏دانستند كه منتسب به نص مصحف آنان بود و لذا قرائت مكه، مدينه، بصره، كوفه و شام، شكل گرفت و اين چنين ... اختلافى كه از آن گريزان بودند، دامنگيرشان شد. «1»
با بررسى تاريخى، روشن مى‏گردد كه عوامل اختلاف قراآت مربوط به دوران حيات پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نيست و آنها را در دوران صحابه پس از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بايد جست.
زيرا اختلاف صحابه در جمع و تدوين قرآن و گاهى بر سر قرائت آن، در ميان قاريان، اختلاف پديد آورد، و هر كسى بر قرائت خويش حجّت و استدلال مى‏كرد.
از اين رو عثمان تصميم گرفت، قرائت واحدى را از طريق مصحف واحدى در سرتاسر بلاد اسلامى رواج دهد؛ مصحفى كه با قرائت واحد و يك‏سان و متحد الشكل باشد. اين امر چندان توفيق نيافت و هر مصحفى با مصحف ديگر از تمام جهات متحد الشكل نشد. در نتيجه آن همه اهتمام براى يكى نمودن مصاحف، بى‏ثمر ماند.
گر چه اختلاف مصاحف با آن حجم بزرگ تا حدى طبيعى بود، امّا برخى از مصاحف حتى قبل از مقابله با ديگر مصاحف، به منطقه و بلاد خاصى ارسال شد.
__________________________________________________
(1) التمهيد فى علوم القرآن، ج 1، ص 349.
نزول قرآن و رؤياى هفت حرف، ص: 174
عسقلانى در فتح البارى به اين نكته اشاره مى‏كند كه عثمان در ارسال مصحف كوفه تعجيل نمود. زيرا مطلع شد كه در كوفه قرائت عبد اللّه بن مسعود جريان دارد. «1» ابن عامر مقرى شام (م 118 ه. ق) خود كتابى تحت عنوان اختلاف مصاحف الشام و الحجاز العراق «2» دارد كه در آن به اختلاف مصاحف و بررسى آنها پرداخته است. اين اختلاف، گر چه گسترده نبوده است، ليكن در نخستين گام نشر و كتابت قرآن، زمينه پيدايش اختلاف قراآت را فراهم آورد. شمارى از آنها بدين قرار است:
الف) آيه 100 سوره توبه: وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهارُ. در مصحف مكّه كلمه «من» را اضافه دارد؛ يعنى تجرى من تحتها الانهار. طبرسى در ذيل آيه شريفه مى‏گويد:
ابن كثير به تنهايى «من تحتها» خوانده است و در مصاحف مكه هم چنين است. ليكن ديگران بدون «من» خوانده‏اند. ساير مصاحف هم بدون «من» است. «3»
ب) در آيه 133 آل عمران: وَ سارِعُوا إِلى‏ مَغْفِرَةٍ. در مصحف كوفه و بصره با «واو» و در مصحف مدينه بدون «واو» (سارعوا ...) هست. طبرسى در ذيل آيه شريفه مى‏گويد:
اهل مدينه و شام «سارعوا» را بدون «واو» خوانده‏اند و بقيه با «واو» و هم چنين در مصاحف آنان. «4»
زمخشرى هم مى‏گويد: «در مصاحف اهل مدينه و شام: سارعوا بدون واو و ديگران با واو قرائت نموده‏اند.» «5»
ج) آيه 22 يونس: هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ. در مصحف عراق «يسيّركم» آمده است و در مصحف مدينه و شام «ينشركم». طبرسى مى‏فرمايد:
__________________________________________________
(1) فتح البارى، ج 9، ص 18.
(2) ابن نديم، الفهرست، ص 39.
(3) مجمع البيان، ج 5، ص 97.
(4) همان، ج 2، ص 835.
(5) الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج 1، ص 415.
نزول قرآن و رؤياى هفت حرف، ص: 175
و ينشركم با نون و شين از واژه «نشر» قرائت ابو جعفر و ابو عامر است و بقيّه «يسيّركم» با سين و ياء از «تيسير». «1»
زمخشرى مى‏نويسد: «زيد بن ثابت هم، ينشركم به مانند قوله تعالى: فانشروا فى الأرض خوانده است.» «2»
ابى عمر سعيد الدانى گفته است: «ابن عامر ينشركم فى البرّ و البحر با نون و شين خوانده است و بقيّه با سين و ياء خوانده‏اند.» «3»
موارد اختلاف مصاحف در كتاب‏هاى النشر فى القراءات العشر و التيسير فى القراءات و بحث قراآت در تفاسير به ويژه بحث القراءة در تفسير مجمع البيان، ذكر شده است.
آية اللّه معرفت در كتاب التمهيد، جدول اختلاف نسخ مصاحف را ترسيم نموده است كه در آن اختلاف بين مصاحف كوفه، و بصره و شام با مصحف امام در مدينه، ذكر شده است. «4»
تهيه آن مصاحف هفت‏گانه و ارسال آنها به بلاد مهم مسلمين به همراه قارى خاص، زمينه گسترش قراآت را بيشتر نمود و اگر تا قبل از آن، اختلاف بر قرائت صحابه بود، از آن پس اختلاف در خود مصاحف پديدار شد. سؤال مهمى كه در اين‏جا رخ مى‏نمايد، اين است كه اگر اختلاف قراآت در زمان رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله شكل نگرفته است- كه چنين بوده است- چه ربطى بين تعدّد قراآت و تعدّد نزول قرآن است؟ آيا مى‏توان تعدّد قراآت را منسوب به تعدّد نزول دانست؟ براى تبيين علل اختلاف قراآت و بررسى علل آن به شكل جزئى‏تر مى‏توان به علل ذيل اشاره نمود:
__________________________________________________
(1) مجمع البيان، ج 5، ص 151.
(2) الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج 2، ص 338.
(3) التيسير فى القراءات السبع، ص 121.
(4) التمهيد فى علوم القرآن، ج 1، ص 353- 354.
نزول قرآن و رؤياى هفت حرف، ص: 176