يادداشت

11- مناظر الانوار و مظاهر الاسرار فى تفسير كتاب الله الملك الجبار

تأليف عالم و عارف ربانى محمد تقى قزوينى از عالمان شيعه (م 1270 ق)، زبان عربى و دربردارنده تمامى آيات قرآن است. او به شيوه عرفانى و رمزى به تفسير آيات مبادرت كرده و در ذيل آيات نكته‏هاى عرفانى را بيان داشته است.

قزوينى به مباحث كلامى، اعتقادى، اخلاقى و تربيتى هم عنايت داشته و روايات معصومين عليهم السّلام را در مواردى بيان و از آنها نكته‏هاى تفسيرى را در مسائل عرفانى، اخلاقى و كلامى، روشن ساخته است. «3»
__________________________________________________

(3). همان، ج 22، ص 279.

مقصود از «إنّ الناس» در روايات شيعه‏

با مراجعه به كتب اربعه شيعه و بحار الانوار، مشاهده مى‏شود كه تعبير: «إنّ الناس يقولون» با حذف مكررات، حدود بيست مرتبه در روايات به كار رفته است. در همه اين موارد، يا غالب آنها، مقصود از آن، مخالفان اعتقادى شيعه است كه در اكثر موارد، منطبق بر اهل سنت و اختلافات فقهى و اعتقادى بين شيعه و اهل سنت است كه نزد امام معصوم عليه السّلام مواردى از اختلاف را با عنوان‏ «إن الناس يقولون» بيان فرموده‏ اند و امام عليه السّلام به تصحيح آن اعتقاد و يا تكذيب آنها پرداخته است؛

«علّامه طباطبايى»

علّامه سيد محمد حسين طباطبائى (ت 1405 ه. ق) مفسر گرانقدر قرن معاصر، فيلسوف و متكلم زبردست جهان تشيع، بحث اعجاز قرآن را در ذيل آيات 23 و 24 سوره بقره، مطرح مى‏نمايد و معتقد است كه آيات تحدى در قرآن، دلالت بر اعجاز قرآن دارد و تحدى قرآن عام و در همه جهات مى‏باشد مانند تحدى عام در آيه شريفه: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى‏ أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ ... «1» كه مى‏فرمايد: «اى پيامبر بگو اگر تمامى جن و انس همه جمع شود، نمى‏توانند به مانند قرآن را بياورند» كه حكايت از اعجاز قرآن در جنبه‏هاى گوناگون دارد «2».

یوم الحساب :

از دیگر توصیف های خاص و مهم در مورد جهان آخرت، ‏«يَوْمِ الْحِسابِ» است که از اسامی مشهور روز قیامت است. واژه حساب که در خصوص محاسبه روز قیامت است، در چندین آیه از آیات قرآن به کار رفته است و چنین نامی بخاطر آن است که تمامی اعمال انسان اعم از خوب و بد، کوچک و بزرگ، مادی و معنوی، در جوانی و یا در پیری و از زمانی که انسان به تکلیف می رسد، همه بدون استثنا مورد محاسبه قرار می گیرند.

5. منابع (مصادر - مأخذ):

اصطلاح «منابع» در دانش تفسير، همان «مصادر و مأخذى» است كه در تفسير از آنها كمك گرفته مى‌شود (1)و در تفسير آيات، نقش كليدى دارند؛ زيرا هر مفسرى به استناد آن منابع چون قرآن، سنت، عقل، لغت و... تفسير آيات را بيان مى‌كند. منابع تفسير همچون منابع فقه، داده‌هايى هستند كه با استعانت از آنها، مراد خداوند براى مفسر، معلوم مى‌گردد؛ زركشى از منابع با عبارت «مأخذ» ياد مى‌كند و اصيل‌ترين آنها را چهار مأخذ مى‌داند و مى‌گويد: «لطالب التفسير مأخذ كثيرة، امّهاتها اربعة». (2)

8- روح البيان‏

تأليف اسماعيل حقى بروسوى (م 1127 ق) و به زبان عربى است. بروسوى داراى مذهب حنفى و در كلام اشعرى است. تفسير او دربردارنده تمامى آيات و به شيوه صوفى است.
او در تفسيرش، مطالب عرفانى و اشارات رمزى را به همراه عنايت به لغت و سبب نزول و قرائات، بيان داشته است. مطالب اخلاقى و تربيتى در تفسير او به وفور يافت مى‏شود كه نشان از اهتمام او به آنها دارد.
گفتار صحابه، تابعين و بزرگان در عرفان و تصوف از جمله عبد الرزاق كاشانى، ابن عربى و قشيرى در تفسير او مشهود است. «2»

9- الفتوحات الالهيه‏

بررسى دلالت روايت امام صادق عليه السّلام‏
فضيل بن يسار مى‏گويد:

قلت لأبي عبد اللّه عليه السّلام: إنّ الناس يقولون: إنّ القرآن نزل على سبعة أحرف فقال: كذبوا أعداء اللّه و لكنّه نزل على حرف واحد من عند الواحد. «3»

فضيل بن يسار از يك واقعيت خارجى براى امام سخن مى‏گويد و آن اين كه، مردم مى‏گويند: قرآن بر هفت حرف نازل شده است و امام صادق عليه السّلام ضمن تكذيب آنان، مى‏فرمايد: «قرآن بر حرف واحد است.»
مضمون روايت صريح و روشن است و نزول قرآن را بر هفت حرف نفى مى‏كند.

__________________________________________________

(3) الكافى فى الاصول، ج 2، ص 630، باب النوادر.

6- اعجاز قرآن در بيان مطالب غيبى :

مرحوم علامه بلاغى، آخرين وجه عام اعجاز قرآن را، دارا بودن قرآن از اخبار غيبى مى‏داند و بيان مى‏دارد كه اعجاز اخبار غيبى، در قرآن فراوان تكرار شده است، اخبارى كه ظاهرا قبول آنها، مشكل بود و با توجه به وضعيت اجتماعى آن وقت، صحيح به نظر نمى‏رسيد ولى بعدها روشن شد كه آنها صحيح و درست بوده است، مانند خبر پيروزى پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم بر مشركين كه در هنگام هجوم مشركين و طغيان عمومى بر عليه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم، آمده بود و خداوند در سوره حجر مى‏فرمايد:

امام مهدی علیه السلام:

إ...ثُمَّ بَعَثَ مُحَمَّداً ( ص ) رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ وَ تَمَّمَ بِهِ نِعْمَتَهُ وَ خَتَمَ بِهِ أَنْبِيَاءَهُ وَ أَرْسَلَهُ إِلَى النَّاسِ كَافَّة .

سپس خداوند حضرت محمد -صلى‏ الله ‏عليه ‏و ‏آله - را بعنوان رحمت براى جهانيان بر انگيخت و نعمتش را به وسيله او تمام كرد و پيامبرانش را با او خاتمه بخشيد و او را به سوى تمام مردم فرستاد.

بحار الأنوار، ج ۵۳، ص ۱۹۴

الکاظم (علیه السلام)-

یوم الاخر :

از دیگر توصیف های خاص در مورد جهان آخرت تعبیر «الْيَوْمِ الْآخِرِ» هست که بیش از صد بار در قرآن به کار رفته و بسیار معروف و مشهور گردیده است. همچنین تعبیر دیگر پر کاربرد، عبارت «الدَّارُ الْآخِرَةُ» به معنای خانه آخرت است که نشان از آن دارد که آخرت باید برای مومنان مهم باشد. واژه آخِر در برابر اول هست، آنچنان که آخَر معنای دیگری دارد و نقطه مقابل واحد است. مرحوم طبرسی می فرماید اگر آخرت را یوم الآخِر می گویند از آن جهت است که بعد از دنیاست و دنیا نیز بدین جهت دنیا نامیده شده که به مردم نزدیک است.